Wednesday, December 15, 2010

erwer

Фэн клуб
Ээж болсон ч рок хөгжимдөө үнэнч
Б.Эгшиг

Рок дуу, банзан гитар, хар өнгөөр ихэнх хүн дуучин Х.Отгоог төсөөлдөг. Тэгвэл альтернатив дуучин бүсгүй одоо ээж болж, намба суусан хэмээн зарим фэн нь ярьсан. Гэсэн ч Х.Отгоо урлагтаа, тэр дундаа рок хөгжимд үнэнч байж, шинэ цомгоо гаргахаар зэхэж буй. Хэдийгээр энэ жилдээ багтаан цомог гаргахаар төлөвлөсөн ч Р.Энэрэл охин нь ээждээ дуугаа бичүүлэх чөлөө ч өгөхгүй байгаа гэнэ. Шинэ оноо дуучин Х.Отгоо анх удаа халуун ам бүлээрээ буюу охин, нөхөр хоёртойгоо тэмдэглэх болсондоо тун баяртай байгаа гэсэн.

Овог нэр: Х.Отгончимэг
Орд: Охин
Ам бүл: 3. Нөхөр, охины хамт амьдардаг
Чөлөөт цагаараа хөгжим сонсож, зурагт үзэх дуртай
Хамгийн анх II ангидаа аавын тухай дуу зохиосон
Сүүлд байгаль орчноо хамгаалахыг уриалсан дуу хийсэн
Ямар ч уран бүтээлч үзэл бодол, дотоод ертөнцөө илэрхийлэхээс гадна нийгэм рүүгээ хандах хэрэгтэй гэж боддог
Шүтдэг уран бүтээлч: Олон хамтлаг, дуучид бий ч “Cranberries”, “Cardigans”, “Carpenters” зэрэг эмэгтэй дуучинтай хамтлаг их сонсдог
Фэнүүдээсээ юу авдаг вэ: Урам, сэтгэлийн дэм, эрч хүч
Фэнүүддээ юу өгөхийг зорьдог вэ: Сайн уран бүтээл
Ээж болоод өөрчлөгдсөн зүйл: Илүү хариуцлагатай, мөн өмнөхөөсөө завгүй болсон

Monday, December 13, 2010

Юу харах нь чухал биш, яаж харж байгаад л үнэ цэнэ нь оршдог



Хаа нэг тийш тэмүүлсэн, давхиж буй хүлэг, азарганы ноцолдоон, шөнийн тэнгэр дор үүрсэх адуун сүрэг гээд морины хөдөлгөөн, хэлбэрийг уран бүтээлчид янз бүрээр илэрхийлдэг. Харин зураач М.Эрдэнэбаярын морьд бусдаас өөр. Хөдөлгөөнгүй, нэг байрандаа зогсож байгаа мэт харагддаг ч түүний хүлгүүд цаанаа л бардам, омголон санагддаг. “Энгийн хэрнээ сүрлэг, тайван мөртлөө эрчтэй зүйлийг би өөрийнхөө дотор босгосон. Тэр зүйл морины дүрсээр дамжсан юм. Хамгийн гол нь юуг харж байгаа нь чухал биш, яаж харж байгаад л үнэ цэнэ нь оршдог гэж би боддог” хэмээн тэрбээр тайлбарласан юм.

-Морь зурж үзээгүй уран бүтээлч ховор байх. Харин таны уран бүтээлийг морь тэр чигт нь эзэлдэг. Юу нь таныг тэгтлээ татсан юм бэ?
-Монголын соёлын өвийг хадгалж, үндэсний бэлгэдэл болсон амьтан бол морь. Энэ амьтанд хайргүй ард түмэн ч гэж байдаггүй байх. Тиймээс морь гэдэг тун түгээмэл сэдэв л дээ. Би 1992 оны үеэс энэ сэдвээр дагнан зурж эхэлсэн юм. Бараг 20 жил болж. Миний зургаас давхисан, их тэмүүлэлтэй морьд харагддагүй. Ямар нэгэн байрлалд зогсож л байдаг. Би тэдгээрийг газар дэлхийтэй нягт холбоотой, салшгүй байгаагаар дүрслэх дуртай. Мөн өөртөө итгэлтэй, хүчирхэг байдлаар харуулахыг зорьдог.
-Английн нэгэн урлаг судлаач таны тухай ном гаргах гэж байгаа гэж сонссон.
-Тийм ээ. Урлаг судлаач Ян Финдли гэдэг хүн бий. Яагаад морь зурдаг, юуг илэрхийлдгийг судлаж, каталоги маягийн ном бичиж байгаа. Одоогоор бэлтгэл нь явагдаж байна. Монголын соёл, хүмүүс, өнгө гээд олон зүйл миний зургуудаас харагддаг гэж тэр хүн бичсэн байсан. Миний бүтээлүүдийг судлахын тулд энд олон удаа ирж, хөдөө аялан, бурхан шашин, түүх дурсгалын газраар явж үзсэн юм билээ. Мөн манай бусад уран бүтээлчдийн зургуудыг үзэж, монголч эрдэмтдийн номыг уншиж, надтай ч уулзсан. Гадаадын олон оронд үзэсгэлэнгээ гаргаж, урлаг судлаач, шүүмжлэгчдийн нүдэнд өртсөн нь тэр байх.
-Таны урланд цөөнгүй ном харагдлаа. Бүтээлээ туурвихын тулд соёл, зан заншилтай холбоотой ном, эх сурвалжийг сөхөх хэрэг гардаг уу?
-Би өөрийгөө урлаг хийдэг гэж боддог. Тэрнээс морь судлаач биш шүү дээ. Энэ бол миний урлагийн бүтээл хийдээ ашиглаж буй нэг дүрс юм. Гэхдээ олон жил энэ амьтныг зурж байгаа учраас өөрийн эрхгүй сонирхдог юм билээ. Манай урлагийн түүх л гэхэд тэр чигтээ нүүдэлчдийн соёл, ахуйг харуулсан байлаг. Тэр бүтээлүүдэд морийг заавал ч үгүй дүрсэлсэн байдаг шүү дээ. Буддын шашны танка зурагт ч морь унасан бурхад цөөнгүй бий.
-Зөвхөн морины дүрсээр бүхнийг илэрхийлж болох уу?
-Хэлбэр, өнгө, зохиомжийн шүтэлцээнд дүрслэх урлаг оршдог. Морь бол миний хувьд бүтээлээ, өөрийгөө илэрхийлэх нэг хэлбэр.
-Сүүлийн үед уран бүтээлчид контемпорари тийш хошуурах болж. Таны бүтээлүүд ч орчин үеийн хэв маягтай байдаг.
-1970, 1980-аад оноос эхлэн урлагт энэ урсгал хүчтэй түрж, орж ирсэн. Өнөөдрийн, энэ цаг үеийн уран бүтээлчдийн бүх л туурвил контемпорари төрөлд багтдаг юм. Миний бүтээлүүдийн тухайд, аль ч улсын хүн харсан контемпорари урлаг гэж хэлэх байх.
-Таны бодлоор уран бүтээлч улс төр, нийгмийн бухимдлаас ангид байх хэрэгтэй юу, эсвэл түүнийг илэрхийлэгч болдог уу? Таны бүтээлд нийгэм хэрхэн тусдаг бол?
- Өнгөрсөн хавар бидний хэдэн уран бүтээлч нийлж, “Алтан тариа” компан ивээн тэтгэн “Төсөөллөөс бүтээл хүртэл” нэртэй үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Энэ үзэсгэлэнд нийгмийн болохгүй, бүтэхгүй байгаа зүйлсийг зургаараа илэрхийлсэн 10 уран бүтээлчийг сонгон оролцуулсан юм. Манай дүрслэхийн сургуулиудад урлаг улс төрөөс ангид байх ёстой гэж заадсаар байна. Гэхдээ ямар ч уран бүтээлчид нийгэм нь ил, далд хэлбэрээр нөлөөлж, бүтээлд нь тусгалаа олдог. Ингэж хэлэх нь зарим нэгний дургүйцлийг төрүүлнэ, нөгөө хэсэгт нь таалагдах байх. Гэхдээ уран бүтээл бол тийм л байдаг.
-Таны сүүлд ажиллаж буй бүтээлд шар өнгө голлож. Улаан, хар өнгөний хослол ч харагдаж байна.
-Би бүтээлдээ бүх өнгийг ашигладаг. Заримдаа нэг өнгөнд хүчтэй татагдах үе бий. Өмнө нь улаан өнгөнд их дуртай байсан. Ойрд харыг их хэрэглэж байна. Өнгөнүүдийг зохицуулж, бүтээл туурвих нь хэцүү мөртлөө сонирхолтой, тааламжтай ажил. Сүүлд ажиллаж байгаа энэ бүтээлдээ хараахан нэр өгөөгүй. Нэг их утга санаа бодож хийгээгүй л дээ. Хэлбэр, өнгөний тоглолтыг чухалчилсан.
-Таны хувьд агуулгаас илүү хэлбэр чухал байдаг уу?
-Хэлбэр гол нь. Миний бүтээлүүд ерөнхийдөө нэг агуулгатай, харин илэрхийлэх хэлбэр нь хязгааргүй.
-Яаж ойлгох, агуулгыг хэрхэн хүлээн авах нь үзэгчдэд нээлттэй гэсэн үг үү?
-Үнэндээ бол үзэгчдийн хэрхэн хүлээн авч буйд надад нэг их чухал биш. Тэд яаж ч хүлээн авч болно. Хэрвээ би үзэгчдийн юуг таашааж, юунд дуртай байгааг хэт сонирхоод байвал бүтээлээ хийхэд хэцүү шүү дээ. Нэг мэдсэн хүмүүсийн дуртай зүйлд анхаарлаа хандуулдаг болох ч юм билүү. Өөрийгөө л чагнах хэрэгтэй.
-Та морьтой юу?
-Байсан. Одоо байхгүй л дээ. Тэгээд ч бүтээсэн олон морь маань надад хангалттай.
-Морьд тань эзэндээ юу өгдөг бол?
-Надад бүх зүйлийг өгдөг. Сэтгэл ханамж, эрч хүч гээд л. Мөн эднийхээ ачаар таван тивээр явж байна шүү дээ.
-Хамгийн сүүлд хаана үзэсгэлэнгээ гаргасан бэ?
-Хонг Конгод бие даасан үзэсгэлэнгээ гаргасан. Харин Монголд 2003 оноос хойш үзэсгэлэн гаргасангүй. Үзэхийг үнэхээр хүссэн хүмүүс бол урланд маань ирдэг юм.

Saturday, December 11, 2010

Амьдралыг магтан дуулагч Мика





Дуу хөгжмийг хүний анд нөхөр гэдэг. Хэрвээ тийм бол Микагийн дуунууд хэний ч тэр хамгийн сайн найз. Төгөлдөр хуур, бөмбөр, трампет, гитар хосолсон хэмнэлд сэтгэлд ойр, дулаан дотно үгсийг фальцет хоолойгоор дуулахыг нь юутай зүйрлэж болох вэ? Би л хувьдаа үүнийг нарны цацраг, инээмсэглэл, тэврэлт, үнсэлттэй адилтгана. Дээр нь улбар шар өнгө, шоколадтай зайрмагны амтыг нэмчихвэл арай нялуун болчихгүй байгаа даа. Харин түүний уран бүтээлүүдийг хүнээр зүйрлэвэл гэнэн цайлган мөрөөдлөөр дүүрэн жаахан хүү, бүхнийг үзэж туулахыг хүсэх их тэмүүллээр бялхсан өсвөр насны хүүхэд, эрч хүчээр цэнэглэгдсэн залуу харагддаг гэдэгтэй ихэнх фэн нь санал нийлдэг. Учир нь Мика уран бүтээлээ semi-autobiographical буюу хагас намтарчилсан байдлаар бүтээдэг юм. Бүх дууны үг, аяа зохиож, зөвхөн өөрийнхөө мэдсэн, мэдэрснээ дуулдаг нь худал хуурмагыг үзэн яддагтай нь ч холбоотой биз.

Ливанд мэндэлж, Францад өссөн Англи зүрх
Америкийн саятан залуу, үзэсгэлэнт Ливан бүсгүй хоёрын таван хүүхдийн гурав дахь нь болох Мика 1983 онд Бейрут хотод төржээ. Түүнийг нэг ойтой байхад Ливаны христ, лалын шашинтнууд хоорондоо байлдаж эхэлсэн бөгөөд дайны галаас зугтсан мянга мянган дүрвэгчийн нэг нь Микагийн гэрийхэн байв. Тэд Парист суурьшиж, эцэг эх нь хүүхдүүдээ боловсролтой, урлагийн мэдрэмжтэй хүмүүс болгон төлөвшүүлэхэд голлон анхаарч байсан гэдэг. Ирээдүйд “Попын ханхүү” хэмээн өргөмжлөгдсөн Мика хүү Францад байхдаа төгөлдөр хуур тоглож сурчээ. Түүний анх тоглож сурсан дуу нь Жое Дассины "Les Champs-Élysées" байв. Харин зохиосон анхны ая нь “Уур хилэн” нэртэй төгөлдөр хуурын гоцлол. Хожим нь Мика тэрхүү уран бүтээлээ “аймшгийн муухай” хэмээн ярилцлагтаа дурдсан байдаг. Тэгээд ч анхны дууг нь эс тоцвол “Попын ханхүү” ахин хэзээ ч сөрөг утгатай бүтээл туурвиагүй. Хэн нэгний сайн талыг олж харж, амьдралын агшин бүрээс аз жаргалыг мэдрэх нь түүний баримталдаг нэг зарчим.
Микаг есөн нас хүрэх үед аав нь бизнесээ Лондон руу шилжүүлж, гэрээ тйиш нүүлгэлээ. Лондонд ирсэн нь Микад огтхон ч таалагдсангүй. Эрвээхэй зангиа байнга зүүж, өнгө алагласан хувцас, дөрвөлжин хээтэй өмдөөр гоёдог этгээд хүүг сургуулийнх нь хөвгүүд үргэлж дээрэлхдэг байв. Уншиж, бичихэд нь хүндрэл учруулдаг дислексийн эмгэгтэй байснаас сургуулиасаа гарчээ. Ингээд тэрбээр гэрийн багшаар хичээл заалгах болсон аж. Мөн энэ хугацаанд баян эцэг эх нь хүүгийнхээ авьяасыг анзаарч, Оросын дуурийн дуучин Алла Ардаковт шавь оруулжээ. Хэдэн жилийн дараа Мика ахлах сургуульдаа орсон бөгөөд найрал дуунд гоцолдог болов. Сургуулиа төгсөөд тэр Лондонд оршдог “Royal College of Music”-д элссэн юм.

“Тэр тайзан дээр төрсөн”
Коллежоо дүүргэснийхээ дараа Мика уран бүтээлээ эрчимтэй туурвиж эхэллээ. “Dodgy Holiday” цомгоо нэгэн жижиг студид бичүүлж, алдартай хөгжмийн продюсерүүд, компаниудын хаалгыг ээлж дараалан татсаар. Гэвч тэдгээр хаалгууд дөнгөж эхэлж буй залуу дуучны өмнө тасхийн хаагдаж байлаа. Харин “Universal music”-ынхон залууд боломж олгон, “Grace Kelly” дууг сонсмогцоо хөгжмийн ертөнцөд тэсрэлт хийж чадах үнэт эрдэнэ олсноо ухаарсан байна. Тэд залууд боломж өгөх бус, Мика “Universal music”-д боломж олгосон юм. 2007 он бол Микагийн хувьд алдрын оргилд хүрэх эхний алхам болжээ. “Grace Kelly” радиогоор цацагдсан даруйдаа газар газрын хит парадыг тэргүүлж, тэр ондоо интернетээр хамгийн олон удаа татсан бүтээлээр шалгарсан юм. “Life in Cartoon Motion” “цомог нь 2007 оны хоёрдугаар сард худалдаанд гарч, дэлхий дахинаа зургаан сая хувь борлогдон, эзэндээ “BRIT Award”, “Грэмми” авчирав. Бүхний эхлэл “Life in Cartoon Motion” цомгийнх нь загварыг Микагийн эгч Ясмин хийсэн юм билээ. Тэрбээр мөн бусад уран бүтээлчдэд нууц нэрээр дуу зохион өгдөг. Гэхдээ энэ талаараа ярих тун дургүй. “Роллинг стоунз”, “Аеросмит”, Род Стюарт, Мэрай Кэри нарын уран бүтээлчтэй гэч шахам жил ажилласан алдарт гэрэл зурагчин Лаура Левис “Мика бол төрөлхийн од. Тэр яг л тайзан дээр төрсөн юм шиг заримдаа санагддаг. Жаахан ичимхий, даруу занг нь эс тооцвол тэр тайзан дээр гарч ирмэгцээ л бүгдийг гэрэлтүүлдэг” хэмээсэн нь бий. Түүний хамгийн сүүлд гаргасан “The boy who knew too much” ч эхний цомгийн түүхийг давтаж, Их Британи, АНУ, Европын хит жагсаалтуудын эхэнд багтаж чадсан юм. Өнгөрсөн оны есдүгээр сард тэрбээр цомгийн баяраа тэмдэглэхдээ алдартай одод, продюсеруудыг бус харин үнэнч фэнүүдээ урьсан байна. Хэрвээ Лаура Левисийн хэлсэн үгэнд итгэвэл фэнүүдтэйгээ ойр дотно байх нь жинхэнэ одын нэг чанар биз ээ.

Хайр сэтгэлд хязгаар үгүй
Мика олны нүдэн дээр хэн нэгэн бүсгүйтэй болзох, хамт явж харагдах нь ховор. Мөн хайр дурлал, эмэгтэйчүүдийн талаар нэг их ярьдаггүй. Энэ бүхнээс нь үндэслэн хүмүүс түүнийг ижил хүйстэн гэж харддаг. Харин Мика өнгөрсөн жил “Out” сэтгүүлд өгсөн ярилцлагадаа энэ тухай ам нээсэн юм. “Хүмүүсийн бэлгийн чиг баримжааг элдэв төрөлд хувааж, ангилах нь надад таалагддаггүй. Хамгийн гол нь хэнийг ч тэр үл ялгаварлан, хүн гэдэг үүднээс хандан, хүндэтгэх хэрэгтэй” хэмээжээ. Түүнчлэн “Хэн нэгнийг хайрлаж, дурлахад хил хязгаар гэж үгүй. Дурласан үед нөгөө хүний нас, хүйс, угсаа гарал огтхон ч хамаагүй шүү дээ. Хэрвээ ямар нэгэн ангилалд заавал багтаах ёстой бол намайг бисексуал гэж нэрлэж болно” гэсэн юм. Хэдийгээр Мика амьдралын сайн сайхан, гэрэл гэгээг дуулдаг ч нийгмийн асуудал хөндсөн сэдвүүд ч уран бүтээлд нь бий. Туранхай, гоолиг биетэй бүсгүйчүүдийг нийтээрээ даган дуурайж, телевиз, кино ч үүнд их хувь нэмэр оруулах болсонд тэр санаа зовон “Big girl you are beautiful”-аа бичжээ. Бүтээлүүд нь хагас намтарчилсан байдгийн адилаар энэ дуугаа Мика ээжээсээ сэдэвлэн зохиосон. Түүний ээж нь илүүдэл жинтэй ч үүндээ нэг их санаа зовдоггүй, сайхан гэдэгтээ итгэлтэй эмэгтэй аж. Түүнчлэн тэрбээр зарим ижил хүйстнүүдийн хэцүү нөхцөл байдлын тухай “Billy Brown”-г бүтээсэн. Хүнтэй гэрлэж, хүүхэдтэй болсон ч өөр залууд дурласан эрэгтэйн тухай тэр энэ дуундаа өгүүлдэг юм.

Үнэр цуглуулагч
Мика франц, испани хэлээр чөлөөтэй ярьдаг. Хятад хэл сурч байсан ч удалгүй орхисон. Үүнийг тэрбээр “Дургүйд хүчгүй” хэмээн тайлбарладаг юм билээ. Мика багадаа ээжтэйгээ хамт бараг долоо хоног бүр тавилгуудынхаа байрлалыг өөрчилдөг байв. Түүний энэ зан одоо ч хэвээрээ. Микагийн цомгийн хавтаснууд өнгө алагласан эрээн, мяраан, өөрөө ч донжтой гэгч хувцасладаг ч гэр нь энгийнээс энгийн гэнэ. “Миний хувьд сайн чанарын зурагт, тухтай буйдан байхад л хангалттай. Мөн гэрт элдэв янзын өнгөтэй олон зүйл байхад дургүй” хэмээн ярьдаг түүний гэрт цагаан өнгө зонхилдог аж. Микагийн нэг этгээд хообийг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Тэр бол үнэр цуглуулагч. Хэн нэгэнтэй анх уулзахдаа хүмүүс гар, хумс, гутал, үс гээд аль нэг талыг нь илүү анзаардаг. Харин Микагийн анхаарлыг тухайн хүний үнэр татдаг байна. Хэрвээ түүнд хэн нэгний, ямар нэг зүйлийн үнэр таалагдах юм бол тэрэнтэй холбоотой зүйлийг авч, хуруу шилэнд хийн хадгалдаг аж. “Зарим хүн миний энэ хообийг хачин, гаж гэдэг. Гэхдээ юу хийх нь миний л асуудал. Би зүгээр л сайхан үнэрт дуртай” гэж тэр хэлдэг. Түүний угаалгын өрөөнд тус бүр ямар нэгэн үнэрийг шингээсэн олон хуруу шилээр дүүрэн тавиур байдаг аж. Үнэр цуглуулагч, амьдралыг магтан дуулагч, хил хязгааргүй хайрлагч, хүний эрхийн төлөө тэмцэгч “Попын ханхүү” өнгөрсөн намраас дэлхийг тойрох аялан тоглолтдоо гарчээ. Микаг аялан тоглолтын замдаа явж байхад нь өнгөрсөн даваа гаригт ихэр нь Францад мэндэлжээ. Парист төвтэй Лааны тосон музей Микаг урласан нь тэр юм. Лааны тосон Микаг харсан хүн бүр л дуучинтай усны дусал мэт адил болсныг нь хэлсэн гэнэ. Харин Мика ихрийнхээ тухай юу гэх бол?

Saturday, December 4, 2010

zaa odoo

Хорвоогийн бүх талхыг амтална гэвэл хэзээ ч бүтэшгүй
Б.Эгшиглэн

“Ямар нэг зүйлээс гүн гүнзгий утга санаа хайж, айхтар томоор тайлбарлах дургүй. Зүгээр л цагийг хөгжилтэй өнгөрүүлж, энгийн байх дуртай” хэмээн дуучин Ж.Буянаа ярьдаг. Зураачийн мэргэжилтэй ч хүсэл сонирхол нь түүнийг хөгжмийн зам руу хөтөлжээ. Тэрбээр 2006 онд анхны бие даасан цомог “Эргэх дөрвөн улирал”-аа гаргасан бол 2007 онд “Ocean’s 11” хамтлагтайгаа “Great Mongolian songs”-ыг бүтээсэн юм. Түүнчлэн ая зохиогч Б.Долгионтой хамтарч “40 мянгатын блюз”-ыг гаргаж, нэгэн үеийнхний дурсамжийг сэргээсэн билээ.

-“Бага тойргоос амьдрал эхэлж байлаа. Банзан гитартай орцонд дуу дуулдагсан” гэж та дуулдаг. Хөгжимтэй холбогдсон түүх тань яг ингэж эхэлсэн үү?
-Миний талийгаач ах, гитарчин Д.Энхболд хоёр нэг хамтлагт байсан юм. Тэдний бэлтгэл хийхийг харж, сонсдог хөгжимд нь чих тавина. Д.Энхболд ах тухайн үедээ хэнээс ч илүү сайн тоглодог байлаа. Тэгэхээр хөгжмийн амтанд орж, тоглож сурахаас өөр аргагүй. Анх би найман настайдаа гитар сурч, өдийг хүртэл тоглож байна.
-Бүх дэлхий тэр чигтээ электро, хип хоп, техно руу хошуурцгааж байна. Хит парадын дийлэнх хэсгийг ч энэ төрлийн уран бүтээл эзэлдэг. Харин та яагаад ретро стиль, акустик дуугаралтыг илүүд үздэг юм бэ?
-Дуу хөгжим гэдэг хүний чихэнд зориулагдсан зүйл, тийм үү? Чихэнд хүрэх тэр аялгууг хүний гараар хийвэл илүү сайхан мэдрэмж төрүүлж, сэтгэл зүрхэнд ойр юм шиг надад санагддаг юм. Хэдийгээр орчин үеийн техник технологи, компьютер ашиглан дуу хөгжмийг хийж байгаа нь нэг талаар ололттой боловч амьд хөгжим сонсоход төрдөг мэдрэмж төрүүлж чадахгүй болов уу. Өнөөдөр хөгжмийн ертөнцийг Америк бараг тэр чигт нь эзэлж. Саяхан би Итали яваад ирлээ л дээ. Тэгэхэд тэндхийн залуус ч Итали дуугаа биш, Америкчуудыг сонсож байна. Гэхдээ өндөр хөгжилтэй, том зах зээлтэй орны хүчээр “шахаж” байгаа дууг сонсохоо хүн өөрөө л шийднэ. Тэгээд ч мартагдсан хуучин зүйл сэргэхийг шинэ гэдэг байх аа. 2000 оны дундаас жааз, сөүл чиглэлийн уран бүтээлчид болох Нора Жонс, Эми Уайнхаус, Майкл Бабли гарч ирж, бүх дэлхий одоо ч тэднийг сонссоор л байна. Тэгээд ч цаг үе бүхэн давтагдашгүй нэг уран бүтээлчтэй. Хэдэн арван жил өнгөрсөн ч тэдний бүтээл хуучирдаггүй. Жишээ нь л гэхэд Beatles, Элвис Пресли, Жими Хендрикс нар одоогийн уран бүтээлчдээс ч илүү орлого хийж, огтхон ч мартагдаагүй л байна. Тэрнээс гадна би тоглодог хөгжимдаа хайртай. Хүн дуртай юмаа хийж байхдаа л хамгийн аз жаргалтай байдаг шүү дээ.
-Та “Ocean’s 11” хамтлагтайгаа хуучны дуунуудыг сэргээж дуулсан. Хамгийн сүүлд гаргасан “Just like you”-дээ ч дээр үеийн бүтээлүүдийг оруулсан байна билээ. Хуучны зүйлсийг дахин давтах болсон учир юу вэ?
-Яагаад болохгүй гэж. Ингэж л бодсон. Олон хамтлаг, дуучин хуучны сайхан дуунуудыг шинээр баяжуулж дуулсан. Зарим нь электро, хип хоптой хослуулж, нөгөө хэсэг нь рок маягаар өөрчилсөн гээд л. Харин би жааз маягаар дуулсан. Уран бүтээлч бүр өөр өөр. Үүн шиг сонсогчдын сонирхол ч адилгүй. Жаазад дуртай нь минийхийг, индиг сонсдог бол “Лэмонс”-ийг авна биз.
-Таныг Дүрслэх урлагийн дээд сургууль төгссөн гэж сонссон?
-Тийм ээ. Ардын зураач Д.Амгалангийн ангид монгол зургийг, Я.Оюунчимэг багшийн дор график зурагт таван жил сурсан юм.
-Зураачаас хөгжимчний зам руу орсон түүх тань их сонин байна?
-Тэгж л таарсан хэрэг. Хувь заяа ч гэх юмуу. 1998 онд “Шөнийн галт тэрэг” хамтлаг байгуулж, хөгжимчний замд орсон. Хэдийгээр би зураач мэргэжлээрээ ажиллаагүй ч Дүрслэх урлагийн сургуулиас, Д.Амгалан, Я.Оюунчимэг багш нараасаа олон зүйлийг сурсан.
-Амьдралын ухааныг уу?
-Тэгж хэлж болно оо. Их мундаг хүмүүс. Нарны өөдөөс, ээжийгээ тосоод гүйж яваа хүүхдийг харуулсан “Ээж ээ сайн байна уу” зургийг Д.Амгалан багш маань зурсан юм шүү дээ. Харин Оюунаа багш бол усан будгаар зурахдаа Монголдоо хамгийн сайн нь. Миний хувьд тэд ёстой эр хүний, бас жинхэнэ эмэгтэйн дүр юм. Их ухаантай, даруухан зантай. Гэхдээ тийм даруу байлаа гээд хүмүүсийн дор нь оролгүй үргэлж хүндлүүлдэг. Мөн хэнийг ч загнадаггүй ч хүмүүс хоёр багшаас минь эмээдэг. Хамгийн гол нь урлагт хайртай байгаа чанар нь гайхалтай. Би одоогоор багш нар шигээ байж чадахгүй ч хүн шиг хүн болохын төлөө хичээж л явна.
-Дүрслэх урлагийн сургуульд сурсан нь таны одоогийн уран бүтээлд яаж нөлөөлж байна вэ?
-Хоёр дээр хоёрыг нэмээд дөрөв гарна гэж ихэнх сургуульд заадаг. Харин дүрслэхт ийм байх ёстой, тэр нь зөв гэж биш, хүн бүр өөр өөр гэдгийг чухалчилж, дотоод ертөнцийг нь нээн илрүүлдэг байсан . Зан чанарын талаас намайг нямбай, цэгцтэй байхад сургасан. Монгол зургийн ангид сурсан болохоор ч тэр үү бүтээлүүдээ баялаг зохиомжтой байлгах дуртай.
-Ингэхэд хамтлагаа яагаад “Ocean’s 11” гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Нэг их утга санаа бэлгэдэж ийм нэр өгөөгүй. Зүгээр л тэгээд шийдчихсэн юм.
-“Ocean’s 11” хамтлаг голдуу жааз маягаар бүтээлээ туурвидаг. Харин таны ганцаарчилсан цомог гитарын гоцлол, акустик шинж илүү давамгайлсан байдаг.
-Би ганцаараа ч байсан, хамтлагтаа ч дуулсан аль алинд нь л зүрх сэтгэлээ шингээн тоглодог. Мөн акустик, жааз, блюз аль аль нь дотно мэдрэмж, дулаан уур амьсгал төрүүлдэг болохоор би дуртай.
-“Өндгөн толгойт”-ийн түүхээс яриач. Амьд хөгжмийн фэнүүдийн хамгийн дуртай дуунуудын нэг шүү дээ.
-Энэ дууны аяыг “Шөнийн галт тэрэг”-т байхдаа зохиосон. “Хайлсан шоколад”-тай зэрэг төрсөн дуу л даа. Бид нар тухайн үедээ The Cure, Sound of Garden, Pearl Jam, Cardigans зэрэг рок хамтлагыг их сонсдог байсан юм. Тэдэн шиг энгийн сэдэвтэй хэрнээ цаанаа л гоё дуу зохиохыг хүссэн нь тэр.
-Хөгжим бол таны ажлаас гадна хообий байх. Өөр юу сонирхдог вэ?
-Хоол хийх дуртай. Бүх л төрлийн хоол хийж, турших асар сонирхолтой, нэг төрлийн урлаг. Ер нь ямарваа зүйлд гоо зүй ороход урлаг болдог шүү дээ. Жишээ нь оршуулга гэдэг ёс заншлын нэг хэлбэр. Харин оршуулгын ёслолыг киногоор харууллаа гэхэд тэр нь урлаг болно.
-Хоол дотроо олон янз байдаг шиг хөгжимд ч төөрмөөр их урсгал, чиглэл байдаг. Ингэж ангилж, ялгах нь ямар хэрэгтэй юм бол?
-Заавал бүх урсгалыг ухаж сонсох шаардлагагүй шүү дээ. Чи өөрийнхөө дуртай тэр хөгжмийг мэдэхэд л болно. Тэрнийгээ цааш нь ойлгож, мэдэрч сонсоно биз. Энэ чинь талх идэхтэй л адил. Талх бол дэлхий нийтийн хэрэглээ. Гэхдээ улс бүр, хот болгон, айл айлын талх өөр үнэр, амттай. Тэр дундаас чи нэг гоё талх хийгээд сурчих. Тэгээд л болоо. Тэрнээс биш хорвоогийн бүх талхыг амтална гэвэл хэзээ ч бүтэшгүй.
-Та хаана дуулах дуртай вэ? Тайз бүр өөр байдаг уу?
-Тэгэлгүй яахав. Тайз бүр, үзэгч болгон өөр. Харин миний хувьд хамтлагынхантайгаа, санаа нийлдэг хүмүүстэй хамтдаа, ингэвэл гоё, тэрийг нэмье гэж ярилцаад, ая, үгээ зохиогоод дуулж суух л хамгийн сайхан. Тэр үедээ бид нар яг л юунд ч юм хөөрч баярласан, жаахан хүүхдүүд шиг харагддаг байх даа.
-Сүүлийн үед уран бүтээлчид үндэснийхээ хэв маяг, уламжлалыг бүтээлдээ их ашигладаг болж. Танд тийм санаа бий юу?
-Морин хууртай хамтарч тоглох ч юмуу, үндэсний ямар нэг элементтэй бүтээл туурвиж монгол гэдгээ харуулах шаардлагагүй. П.И.Чайковский гэхэд л “би орос” гээд балалайка бариад яваагүй биз дээ. Хамгийн гол нь мөн чанар байх хэрэгтэй гэж би боддог юм. Мэдээж үндэсний хөгжимтэйгээ хамтарч дуулж бололгүй л яахав. Гэхдээ ямар ч хөгжим тоглож, юуны ч тухай дуулсан тухайн хүний дотоод сэтгэл, мэдрэмж бүтээлийг нь тодорхойлно.

Thursday, December 2, 2010

Gerelee egchid shalguulii

Амьдралын амт
Б.Эгшиглэн

Хэн хамгийн жаргалтай вэ?
Дэлхийн зургаан тэрбум гаруй хүнээс аль улсын иргэд хамгийн аз жаргалтай болохыг Америкт төвтэй “The gallup” хүрээлэнгийнхэн судалжээ. Тэд өнгөрсөн долдугаар сард судалгааны үр дүнг мэдээлсэн бөгөөд даничууд хамгийн аз жаргалтай хүмүүсээр тодорсон юм. Харин монголчууд 153 орноос 130 дугаар байрт оржээ. Эндээс харвал монголчууд бид аз жаргалгүйчүүдийн эгнээнд багтах нь. Гэтэл жагсаалтын дээгүүрт орсон АНУ, Япон, БНСУ зэрэг орнууд амиа хорлолтын түвшингээрээ тэргүүлдэг. Технологийн дэвшил, өндөр хөгжил нь сэтгэл хангалуун байдал, амжилт бүтээлийн баталгаа болж чаддагүйг эндээс харж болно. “Аль улсад амьдардаг, будда, христ, лал гээд ямар шашин шүтдэгээс үл хамааран хүн бүрийн хамгийн гол зорилго бол аз жаргал гэж би боддог” хэмээн Дээрхийн гэгээнтэн XIV далай лам айлдсан нь бий. Бүхний анхаарлын төв болсон аз жаргалтай холбоотой анхны судалгааг Америкийн сэтгэл зүйч Гордон Ватсон 1930 онд хийж байжээ. Тэрнээс хойш эрдэмтэн, сэтгэл зүйчид энэ сэдвээр 2.000 орчим судалгаа хийсэн аж. “Аль үндэстэн хамгийн аз жаргалтай вэ”, “Аз жаргалтай хүн гэж хэнийг хэлэх вэ”, “Аз жаргалыг хамгийн их мэдрүүлдэг зүйл юу вэ” зэрэг асуулт тэдгээрт голлож байв. Тэгвэл Их Британий эрдэмтэд дээрх судалгаануудын үр дүнг нэгтгэж, “Хаана амьдарч, юу эрхэлдэг нь гол бус тухайн хүн өөртөө болон хийж буй зүйлдээ сэтгэл хангалуун байдаг бол тэр аз жаргалтай хүн” хэмээн тодорхойлсон байна. Түүнчлэн аз жаргалд гадаад орчин, дотоод сэтгэл 50:50 хувийн нөлөөтэй хэмээжээ.

Сэтгэл хөдлөлөөс ч илүү
Аз жаргал бол сэтгэл хөдлөлийн нэг хэлбэр ч, үнэндээ тэрнээс илүү зүйл гэнэ. Аз жаргалын илрэл болох инээмсэглэл, баяр талархал, сэтгэл хангалуун, амгалан тайван байдлыг мэдрэхэд биеийн дархлаа нэмэгдэж, зүрх судас, мэдрэлийн системийн үйл ажиллагаа сайжирдаг. Мөн энэ үед тархины зүүн тал бөмбөрцөгийн үйл ажиллагаа идэвхжиж, сэтгэн бодох чадвар, ой тогтоолт нэмэгддэгийг Америкийн Висконсины их сургуулийн эмч нар тогтоосон байна. Дашрамд дурдахад, шашинд итгэдэг хүмүүс бурхангүй үзэлтнийг бодвол илүү аз жаргалтай байдаг гэх судалгаа бий. Тэр дундаа буддын шашны лам нар дэлхийн хамгийн жаргалтай хүмүүсийн тоонд ордог байна. Учир нь байнга бясалгал хийж, нигүүлсэнгүй сэтгэлийг төлөвшүүлснээр тархины зүүн тал илүү хөгждөг аж. Тархи судлаач Ричард Дэвидсон энгийн хүмүүс, буддын шашны лам нарыг оролцуулсан нэгэн туршилт хийжээ. Тархины нарийн мэдрэгч төхөөрөмжүүдийг тэдний толгойд холбон, сайхан зүйл бодохыг даалгасан байна. Тэгэхэд оролцогчдын сэтгэл ханамж, хайр энэрлийг илтгэх гамма долгионы түвшин ихэсч. Хэсэг хугацааны дараа дахин хэмжихэд энгийн хүмүүсийн гамма долгионы түвшин буурч, лам нарынх хэвэндээ байсан байна. Тэр дундаа Мингүр Ринбүүчийн тархины үйл ажиллагаа хамгийн өндөр үзүүлэлттэй гарчээ. Өөрөөр хэлбэл, тархиа байнга дасгалжуулж, сайн сайхны тухай бодох нь урт хугацааны аз жаргалыг бэлэглэж чаддаг байх нь.

Аз жаргалын даавар
Их хотын завгүй амьдралын хэмнэлд, ажил гэрийн хооронд уйтгартай өдрүүдийг өнгөрөөх хүмүүс. Тэд яг л робот шиг болсон байх бөгөөд инээмсэглэл, баяр талархлыг ч мартаж орхисон байдаг. Харин нэгэн эрдэмтэн энэ байдлыг өөрчлөхийг хүсэж, хотынхоо иргэдэд зориулан аз жаргалын тариа зохион бүтээнэ. Хоромхон зуур хүнийг баяр хөөртэй, сэтгэл хангалуун болгодог тэрхүү бэлдмэлийг бүгдээрээ авч, хотынхон аз жаргалтай болж амар сайхандаа жаргажээ. Энэ бол найруулагч Н.Хос-Эрдэнийн “Хүйтэн дэм” киноны нэг хэсэг. Мөнхийн аз жаргалыг бэлэглэгч үүн шиг бэлдмэл ирээдүйд бий болж ч болох юм. Өндөр хөгжилтэй орнуудын эрдэмтэд хийгээд эхэлсэн ч юм билүү. Гэхдээ “айлаас эрэхээр авдраа уудал” гэгчээр бидний биед ч тийм бодис агуулагддаг байна. Эндорфин хэмээх тэрхүү даавар нь хайрлаж дурлах, гэнэтийн бэлэг авах, тэмцээнд түрүүлэх зэрэг сэтгэл хөдлөлийн эерэг мэдрэмжийн үед идэвхжиж, ихээр ялгардаг. Шоколадны хэлтэрхий, зүсэм бялуу, чихэр хүлхэх нь ч эндорфиний нэг үүсгэл. Энэхүү даавар биед хуримтлагдсанаар хүн өөрийн эрхгүй баяр баясгалантай, сэтгэл хангалуун болж, аз жаргалын банк мэт болдгийг эрдэмтэд 30-аад жилийн өмнө нээжээ. Мөн эндорфин биеийн дархлааг эрс сайжруулдгыг ч тэд тогтоосон юм. Дасгал хөдөлгөөн хийж, спортын аль нэг төрлөөр хичээллэх, шоколад, халуун чинжүү байнга идэх, амьдралын идэвхтэй байх нь эндорфины хэмжээг нэмэгдүүлдэг аж.

“Би жаргалтай”
Их Британид өнгөрсөн оны наймдугаар сард хэсэг сэтгэл зүйчид “The science of happiness” буюу “Аз жаргалын шинжлэх ухаан” хүрээлэн байгуулжээ. Тэд ганцхан жилийн дотор дэлхийд хамгийн амжилттай яваа хүрээлэнгийн нэг болсон бөгөөд 26.000 гаруй хүнд аз жаргалын ухааныг заасан аж. Уг хүрээлэнгийн Сайхан сэтгэл, баяр талархал, инээмсэглэлийн хүч, сайхан дурсамж гэсэн дөрвөн хичээлийн тусламжтай хүмүүс аз жаргалыг хором бүрээс мэдрэх чадварт суралцдаг гэнэ. Түүнчлэн өөрийгөө жаргалтай гэж бод. Бэстселлерийн дээгүүр байрт бичигддэг аз жаргал, эерэг сэтгэлгээний номууд ч гагц үүнийг номлодог. Гэхдээ энэ үзлийг тархиндаа хүчээр суулгах бус алхам тутамдаа баяр баяслыг мэдэрч, хамгийн жижиг зүйлсээс ч сайн сайхныг харж сурах нь сэтгэл хангалуун амьдрахын эх үндэс болдог байна.

Thursday, November 18, 2010

Нора Нора

Буржгар үс, том алаг нүд, булбарай уруул, хүүхэд мэт гэнэн төрх...Харин тайзан дээр гарч, төгөлдөр хуурын ард суумагцаа л жааз эгшиглүүлж, хүчтэй, сэхүүн хоолойгоороо сонсогчдыг илбэдэх мэт. Энэ бол Америкийн хөгжимчин, дуучин Нора Жонс. Анхны дуу “Come away with me”-ээрээ л сонсогчдын чихийг зүрхтэй нь хамт эзэмдэж, хашир шүүмжлэгчид хүртэл хоёр гараа өргөх нь холгүй түүнийг хүлээн зөвшөөрч, бүх дэлхий Норад хайр зарласан юм. Түүнийг гарч ирэхээс өмнө жааз дуучин хөгжмийн ертөнцийн том шагналуудыг цөмийг нь түүнэ гэдэгт итгэх хүн ховор байлаа. Учир нь поп, r&b, хип хоп чиглэлийн уран бүтээлчид л хамгийн түрүүнд алдрын титмийг хүртдэг шүү дээ. Харин Энэтхэг аав, Америк ээжийн төрүүлсэн жааз гүнж хөгжмийн их тайзан дээр гарч ирэн, титмийг “булаачихсан”. Түүний 2002 онд гаргасан “Come away with me” цомог дэлхий даяар 20 сая гаруй хувь борлогдож, эзэндээ “Шилдэг шинэ дуучин”, “Оны шилдэг дуу”, “Оны шилдэг дуучин”, “Оны шилдэг цомог” гээд долоон Грэмми авчирсан юм. Дараа нь гаргасан “Not too late”, “Feels like home”, “The Fall” нь саяас дээш хувь зарагдаж, платиниум цомгоор шалгарсан юм. Орчин цагийн жааз гүнжийн амжилт эцэг, эх хоёроос нь удамшсан гэж хэлж болно. Түүний аав Рави Шанкар нь Энэтхэгийн хамгийн алдартай хөгжмийн зохиолч, ситар хөгжимчин бол ээж Сю Жонес нь тоглолтын продюсер байв. Мөн ээж нь жааз хөгжмийн фэн байсан нь Норагийн уран бүтээлд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Намайг бага байхад жааз хөгжмийн пянзнууд гэрээр дүүрэн байдаг байсан. Билли Холидэй, Элла Фитзжералд, Билл Эванс гээд гайхамшигтай дуучдын цомгийг байнга сонсдог. Эхнээс нь дуустал дахин дахин сонсдог байж билээ” хэмээн тэрбээр нэгэн ярилцлагтаа дурдсан байдаг.
Нора Жонс бага байхаасаа л сүмийн найрал дууны хамтлагт дуулж, төгөлдөр хуурын хичээл авдаг байж. Түүнчлэн Хойд Техасын их сургуульд жааз төгөлдөр хуурчийн мэргэжлээр сурч байжээ. Гэхдээ тэрбээр жирийн нэгэн төгөлдөр хуурч болохыг хүссэнгүй. Түүнд илүү том зорилго, мөрөөдөл байлаа. Тиймээс 1999 онд сургуулиа орхиж, Нью-Йоркийг зорив. Шинэ хотод ирсэн эхний үедээ жааз клубүүдэд дуулдаг байлаа. Удалгүй түүний авьяасыг “Blue Note Records”-ийнхон анзаарч, хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Арт Блэки, Хорацё Силвер, Жимми Смит нарын домогт жааз хөгжимчдийг төрүүлсэн “Blue Note Records”-т харьяалагдах болсон нь түүний алдрын замналд чухал алхам болсон юм. Тэрбээр хамгийн сайн хөгжмийн зохиолчидтой ажиллаж, авьяаслаг хамтлагуудтай хамтран тоглодог. Түүнчлэн “Foo fighters”, “Dirty Dozen Brass”, “Band Belle and Sebastian” зэрэг хамтлагтай хамтран уран бүтээлээ туурвисан. Тэр ч байтугай Рэй Чарльзийн сүүлчийн цомогт орсон “Here we go again” дууг хамтран дуулжээ. “Өөрийнхөө шүтдэг уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллана гэдэг мөрөөдөл биелэхтэй адил сайхан зүйл. Гэхдээ тэр үед би амар амгалангийн бүсээс нэлээн хол зогсож буйгаа мэдэрдэг” хэмээн Нора ярьж байжээ.
Жааз гүнж ихэнх дуугаа өөрөө зохиосон байдаг. Дуундаа өөрөө уусах мэт тоглодог нь үүнтэй холбоотой ч юм бил үү. 2007 онд бүтээсэн “Not too late” цомгынхоо дуунуудыг л гэхэд дараалсан их аялал тоглолтынхоо дундуур бичсэн гэдэг. Бүр “Blue Note Records”-ийхон хүртэл ганцаархнаа бүтэн цомог бэлэн болгосон гэдгийг нь сонсоод мэл гайхаж, цэл хөхөрсөн гэдэг. Мэдээж менежерүүд нь бэлэн цомгийг шууд л хэвлэн, худалдаанд гаргасан юм. Норагийн “Not too late” нь Аврил Лавиний “The best damn thing”, Линкин Паркийн “Minutes to midnight”-тай зэрэгцэн 2007 оны шилдэг цомгоор шалгарчээ. Харин одоогоор түүний гаргасан сүүлчийн цомог “The Fall” нь өмнөх бүтээлүүдээсээ өвөрмөц болж чадсан юм. Тэрбээр жаазыг рок, рүүт, экспериментал урсгалтай сүлж, бөмбөрийн цохилт нэлээд оруулж, шинэ аялгуу төрүүлжээ. Уран бүтээлдээ шинэ өнгө нэмэхийн зэрэгцээ тэрбээр өөрийгөө ч өөрчилсөн. Түүнийг жаахан охин шиг харагдуулдаг байсан урт үсээ богино хэлбэрээр сольж, энд тэнд байнга л даашинзтай үзэгдэх болжээ. Үсний засалт, хувцсаа сольсон шигээ долоон жил үерхсэн найз залуу Ли Александраа орхисон юм. “Ли бол миний хувьд бүх ертөнц гэсэн үг. Тэр манай хамтлагийн басс гитарчин болохоор цаг үргэлж хамт байдаг. Мөн миний мэдэх хамгийн сайн хүн, сайхан залуу” гэж Нора түүнийг тодорхойлж байлаа. Түүний өөрчлөлтийн талаар асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Салалт, 30 нас, шинэ хамтлаг, богино үс, бас нэг нохой. Нора Жонсийн шилжилтийн үе” хэмээн товч бөгөөд тодорхой гэгч нь хариулсан байдаг.
Одоогоор жааз гүнж ганцаараа байгаа бөгөөд хувийн амьдралаас илүүтэй уран бүтээлдээ их цаг гаргаж байгаа.
Нора Жонс авьяаслаг дуучнаас гадна сайн жүжигчин. Гэхдээ ихэнх оддын адил арилжааны бүтээлд бус арт хаус киноны гол дүрд тоглосон билээ. Хонг Конгийн найруулагч Вонг Кар Вайн “My blueberry nights” буюу “Миний нэрсний үдшүүд” хэмээх кинонд өөрийгөө хайж буй зөөгч бүсгүй Элизабетийн дүрийг бүтээсэн байдаг.
Нора Жонс “Миний нэрсний үдшүүд” киноны дуу “The Story”-г бичиж, дуулсан юм. “Нью-Йоркт болсон шєнийн зураг авалтын дараа єглєєний 6.00 цагт гэртээ ирээд энэ дууг зохиосон юм. Ядарсандаа унах гэж байсан ч зvvн зvг рvv харсан цонхтой тєгєлдєр хуурынхаа єрєєнд ортол яг vvр цайж байсан. Мандах нарыг харж байх үед тэр дуу шууд л толгойд орж ирсэн” хэмээн Нора ярьжээ. Дахин кинонд тоглох эсэхийг нь асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Жуд Лоу шиг эр хvнд vнсvvлэхээр бол татгалзахгvй шүү” гэж хариулжээ. Харин хамтран тоглогч, дотны найз Жуд Лоу нь түүний тухай “Тэр хаана, юу хийхээ мэддэг. Мөн их хөгжилтэй, хүүхэд шиг зантай. Би минут бүрийг түүнтэй өнгөрүүлэхэд бэлэн байдаг” гэсэн юм. Тэрбээр кинонд байнга л нэрстэй бялуу иддэг. Ялангуяа сэтгэлээр унасан үедээ хэдэн зүмийг ч хамаагүй хурдан хурдан гээч нь халбагадан иддэг. Тэгвэл Нора амьдрал дээр ч сэтгэлээр унасан үедээ хоолонд донтдог аж. Гэхдээ нэрстэй бялуу биш бяслагтай гоймон, тахианы мах түүнийг тайтгаруулдаг гэнэ. Нора нийт есөн удаа Грэмми шагналыг хүртэж, гаргасан бүх цомог нь Биллбордийн алтан цомгоор шалгарч, дэлхий даяар 40 орчим сая хувь борлогдсон. Гэхдээ тэр хар тамхи, согтууруулах ундаа хэрэглэж, элдэв дуулиан, шуугианд орооцолдоггүй. “Нэр алдарт живж болохгүйг аав маань үргэлж сануулдаг байсан. Алдартай хvн хэрхэн биеэ авч явдгыг, бусадтай хэрхэн харилцах ёстойг одоо мэддэг болсон. Олны ємнє удаан байвал єєрийгєє хянахын аргагvй болтлоо цухалдах vе мэдээж гардаг л даа. Гэхдээ бусдад буруугаа тохож болохгvй. Єєрийгєє ялахгvй бол амьдрал утгагvй шүү дээ” хэмээн жааз гүнж өгүүлжээ. Нохойгоо салхилуулж, найзуудтайгаа нийлж хоол хийн, хөгжим зохион энгийнээс энгийн амьдардаг жааз гүнж аль хэдийн 30 хүрсэн ч түүний титмийг авах дуучин хараахан гарч ирээгүй л байна.

Нора Нора

Буржгар үс, том алаг нүд, булбарай уруул, хүүхэд мэт гэнэн төрх...Харин тайзан дээр гарч, төгөлдөр хуурын ард суумагцаа л жааз эгшиглүүлж, хүчтэй, сэхүүн хоолойгоороо сонсогчдыг илбэдэх мэт. Энэ бол Америкийн хөгжимчин, дуучин Нора Жонс. Анхны дуу “Come away with me”-ээрээ л сонсогчдын чихийг зүрхтэй нь хамт эзэмдэж, хашир шүүмжлэгчид хүртэл хоёр гараа өргөх нь холгүй түүнийг хүлээн зөвшөөрч, бүх дэлхий Норад хайр зарласан юм. Түүнийг гарч ирэхээс өмнө жааз дуучин хөгжмийн ертөнцийн том шагналуудыг цөмийг нь түүнэ гэдэгт итгэх хүн ховор байлаа. Учир нь поп, r&b, хип хоп чиглэлийн уран бүтээлчид л хамгийн түрүүнд алдрын титмийг хүртдэг шүү дээ. Харин Энэтхэг аав, Америк ээжийн төрүүлсэн жааз гүнж хөгжмийн их тайзан дээр гарч ирэн, титмийг “булаачихсан”. Түүний 2002 онд гаргасан “Come away with me” цомог дэлхий даяар 20 сая гаруй хувь борлогдож, эзэндээ “Шилдэг шинэ дуучин”, “Оны шилдэг дуу”, “Оны шилдэг дуучин”, “Оны шилдэг цомог” гээд долоон Грэмми авчирсан юм. Дараа нь гаргасан “Not too late”, “Feels like home”, “The Fall” нь саяас дээш хувь зарагдаж, платиниум цомгоор шалгарсан юм. Орчин цагийн жааз гүнжийн амжилт эцэг, эх хоёроос нь удамшсан гэж хэлж болно. Түүний аав Рави Шанкар нь Энэтхэгийн хамгийн алдартай хөгжмийн зохиолч, ситар хөгжимчин бол ээж Сю Жонес нь тоглолтын продюсер байв. Мөн ээж нь жааз хөгжмийн фэн байсан нь Норагийн уран бүтээлд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Намайг бага байхад жааз хөгжмийн пянзнууд гэрээр дүүрэн байдаг байсан. Билли Холидэй, Элла Фитзжералд, Билл Эванс гээд гайхамшигтай дуучдын цомгийг байнга сонсдог. Эхнээс нь дуустал дахин дахин сонсдог байж билээ” хэмээн тэрбээр нэгэн ярилцлагтаа дурдсан байдаг.
Нора Жонс бага байхаасаа л сүмийн найрал дууны хамтлагт дуулж, төгөлдөр хуурын хичээл авдаг байж. Түүнчлэн Хойд Техасын их сургуульд жааз төгөлдөр хуурчийн мэргэжлээр сурч байжээ. Гэхдээ тэрбээр жирийн нэгэн төгөлдөр хуурч болохыг хүссэнгүй. Түүнд илүү том зорилго, мөрөөдөл байлаа. Тиймээс 1999 онд сургуулиа орхиж, Нью-Йоркийг зорив. Шинэ хотод ирсэн эхний үедээ жааз клубүүдэд дуулдаг байлаа. Удалгүй түүний авьяасыг “Blue Note Records”-ийнхон анзаарч, хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Арт Блэки, Хорацё Силвер, Жимми Смит нарын домогт жааз хөгжимчдийг төрүүлсэн “Blue Note Records”-т харьяалагдах болсон нь түүний алдрын замналд чухал алхам болсон юм. Тэрбээр хамгийн сайн хөгжмийн зохиолчидтой ажиллаж, авьяаслаг хамтлагуудтай хамтран тоглодог. Түүнчлэн “Foo fighters”, “Dirty Dozen Brass”, “Band Belle and Sebastian” зэрэг хамтлагтай хамтран уран бүтээлээ туурвисан. Тэр ч байтугай Рэй Чарльзийн сүүлчийн цомогт орсон “Here we go again” дууг хамтран дуулжээ. “Өөрийнхөө шүтдэг уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллана гэдэг мөрөөдөл биелэхтэй адил сайхан зүйл. Гэхдээ тэр үед би амар амгалангийн бүсээс нэлээн хол зогсож буйгаа мэдэрдэг” хэмээн Нора ярьж байжээ.
Жааз гүнж ихэнх дуугаа өөрөө зохиосон байдаг. Дуундаа өөрөө уусах мэт тоглодог нь үүнтэй холбоотой ч юм бил үү. 2007 онд бүтээсэн “Not too late” цомгынхоо дуунуудыг л гэхэд дараалсан их аялал тоглолтынхоо дундуур бичсэн гэдэг. Бүр “Blue Note Records”-ийхон хүртэл ганцаархнаа бүтэн цомог бэлэн болгосон гэдгийг нь сонсоод мэл гайхаж, цэл хөхөрсөн гэдэг. Мэдээж менежерүүд нь бэлэн цомгийг шууд л хэвлэн, худалдаанд гаргасан юм. Норагийн “Not too late” нь Аврил Лавиний “The best damn thing”, Линкин Паркийн “Minutes to midnight”-тай зэрэгцэн 2007 оны шилдэг цомгоор шалгарчээ. Харин одоогоор түүний гаргасан сүүлчийн цомог “The Fall” нь өмнөх бүтээлүүдээсээ өвөрмөц болж чадсан юм. Тэрбээр жаазыг рок, рүүт, экспериментал урсгалтай сүлж, бөмбөрийн цохилт нэлээд оруулж, шинэ аялгуу төрүүлжээ. Уран бүтээлдээ шинэ өнгө нэмэхийн зэрэгцээ тэрбээр өөрийгөө ч өөрчилсөн. Түүнийг жаахан охин шиг харагдуулдаг байсан урт үсээ богино хэлбэрээр сольж, энд тэнд байнга л даашинзтай үзэгдэх болжээ. Үсний засалт, хувцсаа сольсон шигээ долоон жил үерхсэн найз залуу Ли Александраа орхисон юм. “Ли бол миний хувьд бүх ертөнц гэсэн үг. Тэр манай хамтлагийн басс гитарчин болохоор цаг үргэлж хамт байдаг. Мөн миний мэдэх хамгийн сайн хүн, сайхан залуу” гэж Нора түүнийг тодорхойлж байлаа. Түүний өөрчлөлтийн талаар асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Салалт, 30 нас, шинэ хамтлаг, богино үс, бас нэг нохой. Нора Жонсийн шилжилтийн үе” хэмээн товч бөгөөд тодорхой гэгч нь хариулсан байдаг.
Одоогоор жааз гүнж ганцаараа байгаа бөгөөд хувийн амьдралаас илүүтэй уран бүтээлдээ их цаг гаргаж байгаа.
Нора Жонс авьяаслаг дуучнаас гадна сайн жүжигчин. Гэхдээ ихэнх оддын адил арилжааны бүтээлд бус арт хаус киноны гол дүрд тоглосон билээ. Хонг Конгийн найруулагч Вонг Кар Вайн “My blueberry nights” буюу “Миний нэрсний үдшүүд” хэмээх кинонд өөрийгөө хайж буй зөөгч бүсгүй Элизабетийн дүрийг бүтээсэн байдаг.
Нора Жонс “Миний нэрсний үдшүүд” киноны дуу “The Story”-г бичиж, дуулсан юм. “Нью-Йоркт болсон шєнийн зураг авалтын дараа єглєєний 6.00 цагт гэртээ ирээд энэ дууг зохиосон юм. Ядарсандаа унах гэж байсан ч зvvн зvг рvv харсан цонхтой тєгєлдєр хуурынхаа єрєєнд ортол яг vvр цайж байсан. Мандах нарыг харж байх үед тэр дуу шууд л толгойд орж ирсэн” хэмээн Нора ярьжээ. Дахин кинонд тоглох эсэхийг нь асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Жуд Лоу шиг эр хvнд vнсvvлэхээр бол татгалзахгvй шүү” гэж хариулжээ. Харин хамтран тоглогч, дотны найз Жуд Лоу нь түүний тухай “Тэр хаана, юу хийхээ мэддэг. Мөн их хөгжилтэй, хүүхэд шиг зантай. Би минут бүрийг түүнтэй өнгөрүүлэхэд бэлэн байдаг” гэсэн юм. Тэрбээр кинонд байнга л нэрстэй бялуу иддэг. Ялангуяа сэтгэлээр унасан үедээ хэдэн зүмийг ч хамаагүй хурдан хурдан гээч нь халбагадан иддэг. Тэгвэл Нора амьдрал дээр ч сэтгэлээр унасан үедээ хоолонд донтдог аж. Гэхдээ нэрстэй бялуу биш бяслагтай гоймон, тахианы мах түүнийг тайтгаруулдаг гэнэ. Нора нийт есөн удаа Грэмми шагналыг хүртэж, гаргасан бүх цомог нь Биллбордийн алтан цомгоор шалгарч, дэлхий даяар 40 орчим сая хувь борлогдсон. Гэхдээ тэр хар тамхи, согтууруулах ундаа хэрэглэж, элдэв дуулиан, шуугианд орооцолдоггүй. “Нэр алдарт живж болохгүйг аав маань үргэлж сануулдаг байсан. Алдартай хvн хэрхэн биеэ авч явдгыг, бусадтай хэрхэн харилцах ёстойг одоо мэддэг болсон. Олны ємнє удаан байвал єєрийгєє хянахын аргагvй болтлоо цухалдах vе мэдээж гардаг л даа. Гэхдээ бусдад буруугаа тохож болохгvй. Єєрийгєє ялахгvй бол амьдрал утгагvй шүү дээ” хэмээн жааз гүнж өгүүлжээ. Нохойгоо салхилуулж, найзуудтайгаа нийлж хоол хийн, хөгжим зохион энгийнээс энгийн амьдардаг жааз гүнж аль хэдийн 30 хүрсэн ч түүний титмийг авах дуучин хараахан гарч ирээгүй л байна.

Тоглоомд донтогчдын нуугдмал чадвар

Тэр бол олон хүүхдийн хамгийн дотны найз. Зөвхөн хүүхдүүд гэлтгүй томчуудыг ч заримдаа өөртөө татах нь бий. Түүнтэй нөхөрлөж, дотносох тусам бусад хүмүүсээс улам хөндийрөн, гадаад орчныг ч мэдрэхээ больдог гэх. Ялангуяа өсвөр насныхан үнэнч нөхөртэйгөө хонон өнжин хамт байж, эрүүл мэндээ ч золионд гаргадаг. Муу найзтай учирсан тэдний хувьд эцэг эхийнхээ халаасыг “тонших”, багш нараа ч үл тоон хичээлээ таслана гэдэг юу ч биш. Тэрхүү найз бол компьютер тоглоом гэдгийг уншигч та таасан биз ээ. Анхны компьютер тоглоом “ОХО”-г 1952 онд америкийн иргэн Александр Дуглас зохион бүтээсэн аж. Эхэн үеийн тоглоомууд зураг, дүрс эвлүүлэх, хооронд нь холбох гээд жинхэнэ л “хүүхдийн” гэх тодотголтой байв. Хүүхэд залуусын хамгийн дуртай дайн байлдаантай тоглломыг 1970-аад оноос үйлдвэрлэх болсон юм. Харин монгол залуус 1990-ээд оны дундаас “сега”-аар дамжуулж, компьютер тоглоомтой танилцсан билээ. Арав гаруйхан жилийн дотор компьютер тоглоом буюу РС манайд өргөн тархаж, хүүхэд залуусыг соронз мэт татсаныг хэн бүхэн андахгүй. Зарим нь үүнээс болж сэтгэцийн өвчтэй болж, эрүүл мэнд, зан төлөв, хичээлээ орхисны гайгаар тэднийг тун бүрхэг ирээдүй хүлээж буй.
Тоглоомд нэгэнт донтсон, түүнгүйгээр байж чадахгүй болтлоо автсан хүүхдүүдийг үнэнч нөхрөөс нь салгаж, эмчилгээнд хамруулах арга бий. Гэсэн ч тэр хүүхдүүд тоглоомоо орхисон ч хоцрогдсон хичээл, үе тэнгийнхнээ гүйцэнэ гэдэг хэцүү. Тэгвэл гадны өндөр хөгжилтэй улсууд тоглоомчдынхоо хүчийг зөв тийш залах гарц олжээ. Компьютер тоглоомчдын нэг давуу тал нь тэд техник технологийг хэнээс ч дутахгүй сайн эзэмшсэн байдаг. Үзүүлэлт, хурд, хүч сайтай компьютер, дагалдах хэрэгслүүд шинээр хаана гарсныг ч андахгүй. Мөн дайн тулантай тоглоом тоглохдоо ёстой л “13” мэхээ ашиглах шиг болно. Тэдний уг чадваруудыг ашиглан шинжлэх ухааны ярвигтай асуудлыг шийдэх бололцоотой гэнэ. Америкийн Вашингтоны их сургуулийн эрдэмтэд протейний гинжин хэлхээг байгуулах ярвигтай асуудалтай тулгарчээ. Тэд үүнийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулж, шинжлэх ухааны ямар ч мэдлэггүй тоглоомчдоор тоглуулахад протейний бүтцийг төвөггүй байгуулж чаджээ. Мөн Стэнфордын их сургуулийн эрдэмтэд амино хүчлийг төрөл бүрээр нь ангилж, ялгах, гинжин хэлхээг бүтээх зорилготой “Foldit” хэмээх тоглоомыг бүтээжээ. “Foldit”-г архаг тоглоомчдоор туршуулахад үр дүн нь онц гарч. Иймээс ч шинжлэх ухааны салбарын зарим асуудлыг компьютер тоглоомд дурлагчдын тусламжтай шийдэх шинэ гарц нээгдэж байгаа юм. “Тоглоом, тэр дундаа компьютер тоглоом гэдэг тийм ч сайхан сонсогддоггүй. Өөрийгөө хянах чадваргүй өсвөр насныхан л үүнд донтдог гэдэг. Харин одоо тэднийг өөр өнцгөөс харж, чухал ажилд оролцуулдаг боллоо” хэмээн Вашингтоны их сургуулийн профессор Сэт Күүпэр хэлжээ. Шинжлэх ухааныг зугаатай хэлбэрт оруулсан эл арга тоглоомчдын нэр хүндийг ч өсгөсөн юм.
Шинжлэх ухаан төдийгүй сэтгэлзүйн салбарт ч компьютер тоглоомыг ашиглаж эхэлжээ. Хий юм харах, шалтгаангүйгээр ямар нэг зүйлээс айдаг өвчтэй хүмүүст зориулж Израйлийн Тель-Авивийн их сургуулийнхан компьютер тоглоом бүтээсэн аж. Тэд өвчтөнүүдийн айдаг зүйлсийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулсан байна. Харин өвчтөн тэдгээрийг устгах замаар сэтгэхүйн дайсантайгаа кибер ертөнцөд тэмцэх аж. Мөн АНУ-д хэлд ордоггүй, ярианы бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд зориулан тоглоом бүтээж, туршаад эхэлсэн гэнэ. Ийм өвчтэй хүүхдүүдийн тархи нь дуу авиаг хангалттай түвшинд боловсруулж чаддаггүй. Харин тэдэнд тусгайлан зориулж бүтээсэн тоглоом тархины хөгжлийг түргэсгэх, тэр дундаа дуу авиатай холбогдсон хэсгийн үйл ажилагааг эрчимжүүлэхэд туслах аж.
Компьютер тоглоомноос болж хүүхдүүд хичээлээ орхих нь элбэг. Харин АНУ-гийн сургуулиуд тоглоомийг хүүхдүүдийн сургуульдаа ирэх нэг шалтгаан болгожээ. Тус улсын зарим бага, дунд сургууль хичээлийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулсан байна. Энэхүү аргын тусламжтай хүүхдүүдийн хичээлдээ хандах хандлага, идэвх ч нэмэгдэхийн зэрэгцээ үр дүн нь ч жирийн үеийнхээс дутахгүй байсан байна. Мөн хүүхдүүдийн бие даан ажиллах чадвар, логик сэтгэлгээний түвшинг нэмэгдүүлжээ. Тэр тусмаа гадаад хэлний хичээлүүдэд тоглоом-хичээлийн арга хамгийн сайн нөлөөлж байв гэнэ.
Компьютер тоглоомчин, донтогч гэдэг үг муу зуршлын нэг илэрхийлэл болдог. Тэгвэл муу зуршил нь муу зуршлаа халахад ашиглагдах гэнэ. АНУ-гийн Вермонт мужийн “Champlain” коллежийн судлаачид тамхинаас гаргах тоглоом зохион бүтээсэн аж. Тамхилмаар санагдсан үедээ уг тоглоомоор тоглох бөгөөд аажимдаа хорт зуршлаасаа татгалздаг болохоор бүтээсэн гэнэ. Энэхүү тоглоом нь одоо туршилтын шатандаа явж байгаа бөгөөд олон нийтэд дэлгэх хараахан болоогүй.
Хүүхдүүдийн идэвхгүй байдал, таргалалт, хараа муудах, цаг, мөнгө дэмий үрэх гээд олон зүйлд компьютер тоглоомыг чичилдэг. Угаас тэдгээрийн буруутан нь кибер тоглоом мөн л юм чинь тэгэхээс өөр аргагүй. Компьютер тоглоомд толгойгоо мэдүүлсэн нэгнээ ч далдуур муулж, хол явцгаадаг. Үүний оронд тэдний хүчийг эрдэм шинжилгээ, анагаах ухааны салбарт ашиглах хэрэгтэйг дээрх жишээнүүд харуулж байна. Дэлхий нийт ч үүнийг хүлээн зөвшөөрч, “CGS” буюу компьютер тоглоомын шинжлэх ухаан саяхнаас хөгжиж эхэллээ. Бүр Калифорнийн их сургууль энэ чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг юм билээ. Харин манай орны хувьд, дунд сургуулийн ойролцоо, байрны бараг орц, хонгил бүрд PC тоглоомын газрууд ажиллаж, хүүхдүүдийн осолтой хообийгоор олз ашиг хийдэг. Тэгвэл Монгол ч дэлхийтэй хөл нийлүүлэн алхаж, компьютер тоглоомын шинжлэх ухааныг хөгжүүлж яагаад болохгүй гэж. Магадгүй яг одоо PC тоглоомын газрын бүгчим өрөөнд тоглоод сууж буй бяцхан хүү ирээдүйн Эйнштэйн байж болох ч юм билүү.

Каллиграфч Д.Ганбаатар

-Каллиграф нь бичиг үсэг, урлаг хоёрын нэгдэл мөн үү?
-Ихэнх хүн бичиг үсэг, урлагийг тусдаа зүйл гэж үздэг. Харин миний бодлоор, бичиг үсэг бол урлагтай салшгүй холбоотой. Нэг үсгийг яаж дүрсэлж, илэрхийлнэ гэдэг урлаг шүү дээ. Мөн бичиг үсэг ард түмний оюун санааг нэгдүүлэгч болдог. Хятадад л гэхэд тэр олон үндэстнүүд өөр өөр хэл, аялгаар ярьдаг ч ханз үсгээрээ л нэгддэг. Гэтэл манай оронд үндэсний бичгийн орыг кирилл үсэг эзэлчихсэн. Уг нь монгол туургатныг нэгтгэх гол зүйл бол бичиг үсэг.
-Таны бүтээлүүдээс харж байхад бичсэн үгээ дүрсэлсэн зүйл төдийлэн ажиглагдахгүй юм. Тухайлбал “морь” гэдэг үгийг морины дүрсээр үзүүлэх, “далай”-г давалгаалж буй хэлбэрээр бичих зэрэг нь уран бичлэгийн нэг онцлог, тийм үү?
-Энэ тал дээр хүмүүс жаахан төөрөлдөөд байдаг юм. Уран бичлэг гэхээр ямар нэгэн дүрс хайж эхэлдэг. Гэтэл нэг үгийг илэрхийлж буй утгаар нь дүрслэх ёстой гэсэн дүрэм байхгүй шүү дээ. Уран бичлэг бол нэг төрлийн эрдэм. Тухайн зураач бийр бэхээ яаж эзэмшсэн, ямар зураасыг хаана тавьж, орон зайг хэрхэн ашигласан байна вэ гээд чадварыг харуулдаг. Харин цэцэг, эрвээхэй, морины дүрс бол уран бичлэгт чухал биш.
- “Яруу найраг, уран бичмэл хоёр салшгүй нэгдмэл урлаг” гэж яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо гуай хэлсэн байдаг. Та үүнтэй санал нийлдэг үү?
-Дээр үед яруу найрагч хүн өөрөө монгол бичгээр бүтээлээ бичиж, уран дүрсэлдэг байсан. Харин өнөө үед тэр байдал алга болж. Бид Монголын үндэсний музейтэй хамтран өнгөрсөн гуравдугаар сард дэлхийн яруу найргийн өдөрт зориулж, уран бичлэг, яруу найргийн үзэсгэлэн зохион байгуулсан юм. Манай яруу найрагчид ч идэвхтэй оролцсон. Бүтээлүүдээ монгол бичгээрээ хэвлээд гадны оронд очиход ч нүүр бардам байна шүү дээ.
-Та шүлэг зохиодог уу?
-Үгүй ээ. Гэхдээ яруу найраг унших дуртай.
-Уран бүтээлч байхаас гадна монгол бичгээ дэлгэрүүлэхийн тулд та өөр юу хийж байна вэ?
-Би 2004 оноос Чой.Лувсанжав багшийн нэрэмжит Хэл Иргэншлийн дээд сургуульд багшилж байна. Мөн 2006 онд хэсэг нөхөдтэйгээ нийлж, “Бичиг соёлын боловсролын төв”-ийг байгуулсан юм. 1990-ээд оноос манайд ардчилал хөгжиж, эрх чөлөөг дээдлэх болсон. Монголчууд бидний үндэсний өв соёл, бичгээ дээдлэдэг үзэл ч сэргэсэн. Гэхдээ нийтээр сурах, судлах ажил төдий л үр дүнд хүрэхгүй байна. Тиймээс энэхүү ажлыг өрнүүлэх, өв соёлоо хөгжүүлэхэд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахыг зорьсон юм.
-Тэр зорилгоо биелүүлсэн үү?
-Зорилго маань биелж л яваа. Жил бүр манай төвийн зохион байгуулдаг “Бичиг соёл” үзэсгэлэнд оролцож буй уран бүтээлчдийн тоогоос энэ нь харагдах биз. 2009 онд 25 хүн оролцсон бол 2010 оны үзэсгэлэнд 70 орчим уран бүтээлчийн бүтээл тавигдсан. Мөн энэхүү үзэсгэлэнгийхээ үеэр “Бийрийн эрдэм” уран бичлэгийн уралдаан зохиодог.
-Монгол хэлний багш маань “Монголын нууц товчоо”-г хуулан бичих даалгавар өгсөн юм. Бид нарт монгол бичиг сургах гэж тэр л дээ. Гэхдээ хичээлийн жил дуусахад бүгдээрээ нууц товчоог хуулан бичсэн ч монгол бичиг сурсан хүн бараг байгаагүй.
-Монгол бичиг зааж буй тогтолцоо нь буруу байх шиг. Хүүхдүүдэд эхлээд хэл зүй, дүрмийг нь заагаад өгвөл амархан сурдаг юм. Зөв заах юм бол энэ бичгийг долоо хоногийн дотор л сурна.
-Долоохон хоногийн дотор сурж чадах болов уу?
-Тийм ээ, чадна. Би өөрийнхөө туршлагаас ярья л даа. Би 11 настай байхдаа аавтайгаа Москва явсан юм. “Нарлаг Монгол” галт тэргэнд өнгөрүүлсэн долоо хоногийн хугацаанд аав надад монгол бичиг заасан юм. Москвад очихдоо монгол бичгээр чөлөөтэй уншдаг болчихсон байсан. Аав маань шашны дээд сургууль төгссөн, лам хүн байсан юм. Сүүлд Чой.Лувсанжав багшаар монгол бичиг заалгаж, намайг ч түүн рүү хөтөлж аваачсан.
Ердөө долоо хоногийн хугацаанд сурна гэдэг миний зохиосон арга биш, багшийн маань дэг сургууль юм.
-Танай сургуулийн ихэнх төгсөгч монгол бичгээ сайн мэддэг юм билээ.
-Намайг оюутан байхад “Хэл иргэншлийн дээд сургууль”-д эхний улирал зөвхөн монгол бичиг заадаг байлаа. Хоёр дахь улирлаас оюутнууд лекцээ монгол бичгээр төвөггүй бичиж сурдаг. Манай сургууль энэ жил уран бичлэгийн үзэсгэлэнгийн танхимтай болсон юм. Чой.Лувсанжавын нэрэмжит уран бичлэгийн уралдааны ялагчдын бүтээлүүд, зураачдын уран бичлэгийг ч тавьсан байгаа.
-Манай каллиграфчдыг гадаадад хэр үнэлдэг юм бол?
-Каллиграф бол 5000 жилийн түүхтэй урлаг. Ази, Европ, Араб гээд дэлхийн бүх л хэсэгт хөгжсөн байдаг. Өнгөрсөн жил БНСУ-д “The III Delphic Games” буюу дэлхийн урлагийн олимп болсон. Тэндээс миний “Уул” бүтээл алтан медаль, мөн “Laurel” шагналыг хүртсэн юм. Тэнд байсан ихэнх хүн европ зүгийн уран бичмэлийг ерөнхийдөө мэддэг юм билээ. Харин манай монгол бичиг тэдний хувьд шинэ зүйл байсан. Их сонирхож байна билээ.
-Таны “Уул” хэмээх бүтээл урлагийн олимпоос алтан медаль хүртсэн юм байна. Манай ард түмэн ч уулыг их шүтэж, дээдэлдэг. Таны хувьд уул гэж юу вэ?
-Зөвхөн миний гэлтгүй, монголчуудын хувьд уул бол хүндэтгэл. Хамгийн том шүтээн. Бидний өвөг дээдэс ч уулсаа “хайрхан” хэмээн нэрлэж, ойролцоо байхдаа нэрийг нт ч хэлэхээс цээрлэдэг байсан шүү дээ.
-Каллиграф зураачид онгод ирдэг болов уу?
- Онгод гэхээр хаа нэгтээгээс гарч ирэх нэг хүч тэр хүнийг хөдөлгөж байж юм хийлгэх болдог. Харин би онгодоос илүү өөртөө итгэдэг. Би өөрийнхөө сурч мэдсэн зүйл, чадвараараа л үүнийг хийж байна. Гэтэл ямар нэг онгод ирээд хийлгэж байгаа гэдэгт итгэдэггүй. Тэгээд ч өөрөө хийж чадахгүй хичнээн олон онгод ирээд яах юм бэ.
-Бусад төрлийн зураач нар өөрийн үзэл бодол, дотоод ертөнцөө зургаараа илэрхийлдэг. Харин та нарын хувьд тийм боломж хомс юм шиг?
- Бийрээр бичихэд ч тухайн хүний сэтгэлгээ, дотоод ертөнц нөлөөлдөг юм. Дотор байгаа зүйл л гадна гарч ирнэ шүү дээ. Миний хувьд, бийр, бэх, цаас гээд бүх хэрэгслээ бэлдээд, яг төвлөрч суудаг. Гадаад ертөнцийн чимээ шуугианаас холдож, зурах гэж буй зүйлдээ л хамаг анхаарлаа тогтоодог. Бусад каллиграфчид ч тийм л байдаг. Бийрээр бичээд ирэхээр сэтгэл санаа ч тогтворжиж, аяндаа тайвшраад ирдэг. Нэг төрлийн бясалгал юм даа. Орчин үеийн энэ нийгэмд техник технологи хурдацтай хөгжиж, хүмүүсийн анхаарлаа хандуулах зүйлс ч ихэсчээ. Гэвч тэр хирээр хүн хоорондын амьд харилцаа алдагдаж, улам л баригдмал болж байна. Хажуу өрөөнд байгаа хүнтэй очоод ярилгүй, мессенжерээр харьцахаа илүүд үздэг болсон байна шүү дээ. Өнөөгийн ихэнх хүний амьдрал ч ажил, гэр, машин, компьютер гэсэн хэлбэрт орж.Гэвч энэ чинь хүний амьдрал биш биз дээ. Дэлхий даяар л ийм болж байна л даа. Харин урлаг л энэ бүхнээс хүмүүсийг аварна. Зөвхөн каллиграф гэлтгүй уран зураг, дуу бүжиг, яруу найраг гээд бүх л төрлийн урлаг хүний оюун санааг тэлж, чөлөөтэй байж чадна.

“Хүний замаар орсон” ноход

Буруу үйл хийж, баларч доройтсон нэгнээ бид “нохойн замаар орсон” гэж ярьдаг. Гэтэл хүний сайн нөхөр болсон эл амьтныг бүтэлгүй этгээдтэй зүйрлэх хэрэг байгаа ч юмуу, үгүй ч юмуу. Нохой хүний үнэнч нөхөр гэж магтах хэрнээ үл бүтэх нэгнийг тэрэнтэй зүйрлэж л байдаг. Ингэхээр хүн өөрөө хоёр нүүртэй, хуурамч амьтан болж байгаа биз? “Нохойн замаар орох” гэдэгтэй адил “хүний замаар орох” гэсэн хэлц байж болмоор ч юм шиг.
Зураач А.Батбаярын “Тайлбарлалтгүй” хэмээх номдоо “хүний замаар орсон” нохдыг үзүүлжээ. Өмч хувьчлалаар өчнөөн яс цугуулан баяжигч, эрхи эргүүлж, маани уншсан үзмэрч, хүзүүнээсээ оосорлуулж, хошуувч зүүсэн чөлөөт хэвлэлийн төлөөлөгч, албан тушаалын бялуу хуваах эрх мэдэлтэн. Тэр ч байтугай “Баасан ахын төрсөн өдөр”-ийгхүлээгч, төмөр гинж, гархи болсон рокер, сээтэн хаях хүүхэмсэг амьтан нарын 160 гаруй “хүншсэн” нохой уг номын хуудаснаа заларч. Монгол нохойн сайн шинж нь дөрвөн нүдтэй, улаан халтар зүстэй, зүрх цагаан, банхар хошуутай, сахлаг том биетэй хэмээх тодорхойлолт бий. Тэгвэл өнөө цагт эдгээр шинжийг гүйцээх нохой олонгүй. Харин харь газрын, өөр өөр үүлдрийн цустай эрлийз нохой олширсон. Үүнтэй адил, хүмүүс ч бас зан төлөв, ааш араншингийн хувьд эрлийзжсэн болохыг уг ном бэлхэнээ харуулах болов уу. “Ганцхан зүйлийн дүрсээр дамжуулан түмэн уран санааг гаргасан энэ зураач хэлбэрийн талд ч, шог зургийн гүйцэтгэлийн хувьд ч Монголын шог зурагт анхдагч бөгөөд шинэлэг” хэмээн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач Ц.Байды номын өмнөтгөлд бичжээ. Түүний хэлснээр А.Батбаярын бүтээлүүд шог зургын төрөлд анхдагч төдийгүй, далд дүрслэл, гүн гүнзгий утга агуулгаараа онцгой.

"Чулуужсан газар шороо" урлаач

Алганд багтам жижигхэн баримал урд минь байна. Урдаас нь харах юм бол нуруугаа үүрсэн тарган ноён, харин эргүүлээд үзвэл хатан нь байх. Хоёр хүн олон жил амьдрахаар ижилдэн дасаж, яг л нэг хүн мэт бие биедээ дасдаг гэх санааг шингээсэн уг бүтээлийн “ээж” нь Г.Тунгалаг юм. Тэрбээр арга билэг, нүүдэлчин уламжлал, монгол ахуйг дүрсэлсэн керамик бүтээлүүдээ урлаад 30-аад жил болж буй.

-Барималуудаа “Чулуужсан газар шороо минь” хэмээн нэрлэж байхыг тань сонссон юм. Яагаад тэгж нэрлэдэг юм бэ?
-Хүн хөрс шороо хоёр салшгүй холбоотой гэж би боддог юм. Төрөөд газар шороон дээрээ амьдарна. Эргээд газар шороондоо шингэнэ. Керамикаар урлахдаа эхлээд шороог халуун зууханд шатаадаг. Хөрж, царцсаных нь дараа түүгээр бүтээл хийдэг. Тиймээс үүнийг хөрс шороо чулуужсаны нэг хэлбэр гэж би боддог юм. Төрөл бүрийн баримал, дурсгалын зүйлс зэргийг хийхийн зэрэгцээ эх орныхоо газар шорооны нэг хэсгийг хадгалж, юм хийж байгаа учраас билэгшээн, нандигнадаг хэрэг л дээ.
-Тэгвэл та их сүсэгтэй хүн байх нь ээ? Шашны зан үйлийг харуулсан, түүнд хэрэглэдэг эд зүйлстэй төстэй баримлууд ч олон байна?
-Байнга гандан орж, ном уншуулаад явдаггүй ч дотроо сүсэглэж л байдаг. Хаалттай нийгмийн үед шашныг их сонирхдог байсан. Гэвч сүүлийн үед хүн бүр тийш хошуурах болж, шашин ч бизнесийн шинжийг олж байх шиг. Магадгүй ийм учраас сүжиг маань бага багаар буурсан байх. Харин эх орон, газар шороогоо ямар ч шашнаас илүү дээдэлдэг. Бүтээлээ хийх шороо авахдаа ч тухайн газар нь өөрөө очиж, өргөл барьц өргөдөг юм.
-Хаанаас шороогоо авдаг вэ?
- Шаталт, агшилт суналт гээд л газар газрын шороо олон янз. Би голдуу Өмнөговийн Цогт-Овоо сумаас шороогоо авдаг. Сүүлийн үед Төв аймгийн Баянчандмань сумаас материалаа нийлүүлж байна. Харин хотоос сайн шороо төдийлэн олдохгүй дээ. Гандангийн хашаа, Толгойт хавиас гайгүй шороо олддог ч чулуу, хог ихтэй. Тиймээс хөдөөнөөс нэг удаад их хэмжээгээр авчирдаг юм.
-Шороотой ажиллаж, 1000 гаруй хэмд шатааж байж бүтээл хийдэг гэхээр керамик урлал эмэгтэй хүний хувьд хэцүү юм шиг ээ?
-Би анх 1980 онд Урчуудын эвлэлийн гар урлалын хороонд ажиллаж эхэлснээр керамиктай холбогдсон юм. 1990-ээд оноос ихэнх хүмүүсийн адилаар биеэ даан, хувиараа ажиллах болсон доо. Боловсруулалтын явц хүнд болохоор эхэндээ хэцүү санагддаг л байсан. Хүн ер нь дуртай зүйлдээ бүх сэтгэлээ зориулж, хамаг анхаарлаа төвлөрүүлж хийдэг шүү дээ. Тэрний адил би ч ажилдаа дуртай болохоор бага зэргийн саад бэрхшээлийг тоодоггүй. Миний хувьд, керамик урлал ажлаас илүүтэй амьдрал минь болчихсон. Гэртээ хүртэл барималаа нухаад л сууна шүү дээ. Гэхдээ нөхөр маань ч мөн уран барималч болохоор миний ажлыг сайн ойлгодог.
-Хоёр барималчийн гэр ямар байдаг бол?
-Тэр чигээрээ баримал. Гэртээ зориулж хийсэн баримлууд олон байдаг юм. Мөн жирийн үед хийсэн баримал, дурсгалын зүйлсээ ч их тавьдаг. Нөхөр Ж.Цолмонхүү маань ч шинэ санаа нэмэрлэх, арга техникийн талаас баримал хийхэд их тусалдаг.
-Хүүхдүүд тань та хоёрын мэргэжлийг өвлөсөн үү?
-Бид гурван охинтой. Том охин маань урлаг судлаач мэргэжилтэйг эс тооцвол тэд тэс өөр салбарын хүмүүс.
-Уран бүтээлчдэд онгод гэж их ярьдаг. Таны хувьд ямар байдаг вэ?
-Нэг их том ажлууд хийдэггүй болохоор онгод ирдэг гэж томроод яах вэ. Харин шинээр нэг баримал, сувенир хийхдээ нухаад л суудаг. Гэхдээ “энийг заавал хийх ёстой” гэсэн үүднээс биш цаанаасаа л хийгээд баймаар мэдрэмж төрдөг юм. Дуртай, сонирхолтой болохоор тэр болов уу. Мөн үүн дээр ийм юм нэмбэл илүү гоё болох байх, тийм зураг зурвал үзэмжтэй харагдах байх зэрэг санаа төрдөг.
-Бүтээлүүдийг тань харахад монгол ахуй, нүүдэлчний соёлыг дүрсэлсэн баримлууд олон байна. Эдгээрийг хийхэд түүхийн мэдлэг ч хэрэгтэй болно биз?
-Тэгэлгүй яахав. Худалдан авагчдын олонх нь гаднынхан байдаг. Мөн Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим зэрэг газрууд гадаад руу үзэсгэлэнд оролцуулахаар байнга явуулдаг тул эх орныхоо онцлог, ёс заншлыг харуулсан зүйлс олон бий. Мэдээж энэ бүгдийг хийхэд түүхийн мэдлэг, хөгшчүүлийн ярьдаг хууч яриа, домог, ёс заншил ч хэрэгтэй болдог. Тэр бүрийд номноос уншсан зүйлс маань их хэрэг болдог. Оюутан байхдаа ном их уншдаг байсан. Сүүлийн үед зав зай хомс болж.
-Хааяа “сахилгагүйтэж” модерн баримал хийх үе байдаг уу?
-Бараг байхгүй дээ. Гэхдээ цөөн хэдэн бүтээл бий л дээ. Орчин үеийн шинжтэй баримлуудаа гадаадын үзэсгэлэнд голдуу авч явдаг юм. Тэнд илүү худалдаж авдаг юм.
-Та баримлаа голдуу хар бараан өнгөөр хийх юм. Тод, гэгээтэй өнгө нэмэхгүй юмуу?
-Хүмүүс тод, гэгээтэй өнгөөр бүрэхийг зөвлөдөг ч би энэ бараан өнгөнүүддээ л дуртай. Тэгээд ч миний баримлуудын онцлог нь энэ болчихлоо шүү дээ.
-Та бэлэг дурсгалын зүйлс, баримлаас гадна өөр ямар төрлөөр урладаг вэ?
-Хүзүүний зүүлт, гар утасны оосор их эрэлттэй байдаг юм. Ялангуяа охидууд хүзүүний зүүлт их авдаг. Захиалж хийлгэх нь ч бий. Сүүлийн үед охид бүсгүйчүүд үнэт эдлэлээс илүүтэй гар урлалын гоёл чимэглэл сонирхох болсон нь анзаарагддаг шүү. Мөн Монголчууд маань ч керамик урлалын бүтээлүүд сонирхох, худалдан авах нь ихэссэн. Бүр дахин дахин ирж авдаг хүн ч бий. Нэг хүн “Танаас авсан энэ зүүлтээ зүүгээд явахаар сэтгэл хүртэл сайхан болчих шиг болдог юм. Чухал ажил амжуулахаар гарахад ч зүүлтээ зүүгээд явахаар бүтээд байх шиг” гэж хэлж байсан нь их сайхан санагдсан.
Түмэн өнгөний тулаан
Зурагт аслаа. Улаан, цэнхэр, ногоон, хүрэн өнгийн зангиатай эрхмүүд, том, шар бөмбөг барьж буй эрээн даашинзтай охин, ягаан хослол өмссөн сэтгүүлч бүсгүй. Хөх тэнгэр, саарал утаа, цагаан цас. Он цагийн уртад элж, ямар өнгөтэй нь ч мэдэгдэхээ больсон хуучны байшингууд. Тэдгээртэй зэрэгцэн шил толь болсон хээнцэр барилгууд орших. Удирдлагын өөр нэг товчлуур дээр дарвал дэлхийн нөгөө талд болж буй дайн байлдаан, өлсгөлөнг шууд дамжуулж байна. Галын догшин өнгө, айдас төрүүлэм улаан цус, нөмгөн нүцгэн гүйлдэх хүүхдүүд, арга тасарсан байдлыг илтгэх хоосон харцнууд. Тийм аймаар зүйлийг бушуухан солилоо. Дараагийн товчлуурыг товшвол, номин өнгийн далайн эрэг дээр улаан, шар, ногоон, хар, цагаан усны хувцастай хүмүүс хэвтэж, зүсэн зүйлийн коктейль шимэнгээ наранд биеэ шарж байх юм. Суваг эргүүлэх тоолон янз бүрийн дүрс солигдож, дэлхий тэр чигтээ зурагт дотор орчихсон мэт. Яг ингээд сууж байхдаа л хорвоог “алаг, эрээн” гэж нэрлэдгийн учрыг олох шиг. Харин одоо кинотеатрийн дэлгэцийн өмнө. Өнгө будгийн гайхалтай хослол. Дуу чимээний өндөр давтамж. “Хөөх, ямар гоё дүрслэл вэ, ийм өнгө байдаг бил үү” гэж дуу алдмаар. Ингээд л ядмагхан агуулгатай ихэнх киног техникийн боломжид дулдуйдсан өнгө дүрс, дуугаралт нь аваад явчихна. Үзэгчдийн олонх нь ч тэрүүнд хууртаад өнгөрдөг. Өнгөт хальс, кино гэдэг урлагийн түүхэн дэх их ололт, дэвшлийн нэг л дээ. Гэхдээ тэр олон өнгө нийлж, бүтээлийн гол санааг тодотгодож, дүрслэлийг баяжуулдаг болохоос биш хэлбэрт шүтсэн, агуулга дулимаг киноны өнгөлөгч, гялалзуулагч байх нь зөв гэж үү?

Хар цагааны түүх амилсан нь
Анхны өнгөт кино “Салхинд туугдагсад” 1939 онд дэлгэцнээ гарахад хар цагаан гэсэн хоёрхон өнгөөс уйдсан үзэгчид тийш хуйлрасан нь ойлгомжтой. Хүн бүр л өнгөт хальсыг шагшицгааж, хар цагаан кино түүх болон үлдэнэ гэж бодож байв. Харин өнөөдөр өнгөт гэдэг ойлголт нэгэнт хуучирч, байдаг л жирийн зүйл болсон. Хүмүүс өнгөтөөс өөр, илүүг хайж гурван хэмжээст кино, зурагтыг бүтээчихлээ. Гэсэн ч хар цагаан хальс эргэн сэргэж эхэллээ. Вуди Аллен, Майкл Ханнек, Антон Корбижн зэрэг сор болсон найруулагчид өнгө будгийг нийлүүлэхээс гадна хар цагаан кино ч хийсээр байна. Жишээлбэл, Тод Хэйнзийн “I am not there”, Филипп Гаррелийн “La Frontiere de l’aube” зэрэг кино Канны, Оскарын наадамд нэр дэвшиж байсан юм. Кино гэлтгүй фото урлагт ч түүх дахин сэргэж байгаа юм. Эд Дизи, Пол Полизи, Дэйв Бэкермэн, Филип Панков нарын гэрэл зурагчид хар цагаанд үнэнч хэвээр буй. Компьютерийн тусламжтай хүссэн өнгөө гарган авах бололцоотой байхад тэд яагаад хар цагаан хальсыг одоо ч хэрэглэсээр байна вэ? Хямдханд нь болсон уу? Үгүй дээ, хар цагаан кино хийх нь өнгөттэй яг адил өртөгтэй байдаг. Хальсны үнэ хямд туссан ч жүжигчид, арын албаныхны цалин, зураг авах зардал гээд дүндээ дүн гэнэ. Харин энэ асуултад Конрад Холл “16мм-ийн хар цагаан хальс бүх л ертөнцийн өнгийг илэрхийлж чаддаг юм. Үйл явдлыг тод томруун дүрслэхийн зэрэгцээ тэрэнд ямар нэгэн нууцлаг зүйлийг агуулдаг” хэмээн хариулжээ. Орчин үеийн ихэнх хүн өнгөт киног сонгодог. Өөрөөр хэлбэл, хар цагаан кино цөөн тооны үзэгчтэй. Гэхдээ XXI зуунд гарсан хар цагаан кинонууд ч box office-т бичигдэж, амжилт олсон нь цөөнгүй. Вуди Аллены “Celebrity”, Тони Кэйгийн “American History X”, Фрэнк Миллерийн“Sin City” зэрэг нь дээрх кинонуудын нэг хэсэг. Мөн хоёр талд зэрэг ажилладаг найруулагчид ч бий. Жон Бурман “The General”, Жойл Койн “The man who wasn’t there”, “Clerks” зэрэг киногоо өнгөт, хар цагаан хоёр янзаар хийсэн байдаг юм. Өнгөтийг үзэгчдийн олонх хэсэгт хандаж хийсэн бол хар цагааныг нь art house төрлийн киног эрхэмлэгчдэд зориулжээ.

Холливудын хар кино
Дэлхийн II дайны дараа Холливудэд гэмт хэрэг, дээрэмчдийн тухай сэдэвтэй бүтээлүүд давамгайлах болов. Гэхдээ тэдгээр нь гэмт этгээдийн үйлдлийг харуулснаар эхэлж, цагдаа нарын мөрдлөгөөр үргэлжилж, хэрэгтнийг илрүүлэн төгсдөг тогтсон жаягаас татгалзсан байлаа. Мөн гол дүрийн баатрыг байж болох хамгийн сайхан сэтгэлтэй, шударга, зөв хүнээр төлөөлүүлж, дайсныг байж болох бүх л муу муухайгаар илэрхийлдэг байсан нь ч дуусгавар болжээ. Үүний оронд, эерэг, сөрөг гэлтгүй баатруудын дотоод ертөнц, үзэл бодлыг харуулсан сэтгэлзүй, гүн ухааны аястай кино төрөн гарах болж. Жон Хьюстон, Билли Уайлдер, Николас Рэй, Ховард Хоукс нарын найруулагчид ийм төрлийн бүтээлүүдээрээ алдаршсан байдаг. Эл төрлийн киног film noir буюу хар кино хэмээн нэрлэдэг. Энэ нь хар цагаан киноны хөгжилд ч их хувь нэмэр оруулсан. 1970-аад оны үеэс Роман Полански, Кёртис Хэнсон нар film noir-ыг дахин сэргээсэн аж. Орчин үед энэ төрлийн сэтгэл зүйн шинжтэй кинонууд modern noir, neo noir хэмээх нэрээр хөгжиж байна.
“They shoot pictures, don’t they” сайт энэ онд нэртэй судлаач, шүүмжлэгч, үзэгчдийн үнэлгээгээр дэлхийн шилдэг 100 киноны жагсаалт гаргажээ. Тэрхүү 100 бүтээлийн 70 гаруй хувь нь 1980 оноос өмнөх, хар цагаан хальсан дээрх кинонууд байсан юм.

Sunday, October 24, 2010

Өрнө зүгийн илбийн үрийг талын хөрсөнд суулгасан хүн

Хамгийн дулаан гэр, өнө мөнх хоргодох үүр бол хайртай хүмүүсийн маань зүрх сэтгэл байдаг билээ. Бүр бараа сураг алдууран, алс хязгаарт одож, ахин хэзээ ч ирэхээгүй болсон ч анд нөхөд, ах дүү, үр хүүхэд, гэр бүлийнхнийхээ оюун бодол, сэтгэл зүрхний чанадад сэрүүн тунгалаг хэвээр байж, хийсэн үйл, хэлсэн үг нь дурсамжийн утсыг нэхдэг. Гарт баригдамгүй дурсамж, хийсвэр дүр төсөөллөөс бодит хүн урган гарч, яг л дэргэд зогсож буй шиг санагдах нь ямар нэгэн ид шидийн хэрэг мэт. Тэгвэл тэрхүү ид шидийг амьдрал дээр бүтээгч нь илбэчин. Агшин зуурын дотор юуг ч юм алга болгож, мөн шинээр бүтээж, хүмүүсийн санаа бодлыг төөрөлдүүлж орхидог хүмүүс. Гэнэн хонгор, цайлган цагаан бүхнээр дүүрэн багачууд тэднийг жинхэнэ увдист, ид шидтэн гэж бодоцгооно. Харин юмны учир ойлгох болсон хашир эрхмүүд “Илбэ бол заль, хуурч мэхлэх ухаан” хэмээн цэцэрхдэг. Санаа бодол төөрөлдүүлсэн энэхүү увдист урлагийг Монголд анх таниулж, түгээсэн хүн бол Гавьяат жүжигчин Х.Цэнд-Аюуш юм. Улаанбаатар хотод төрсөн тэрбээр өдгөө амьд сэрүүн байсан бол 90 насны босго алхах байжээ. Түүний аав Ч.Түмэн нь нягтлан бодогч мэргэжилтэй, улсын гавьяат багш байсан. Харин ээж Д.Хандсүрэн нь хүүгээ өсгөж, хүмүүжүүлсэн гэдэг. Х.Цэнд-Аюуш Гүндэгмаа, Гаамаа, Алтанзагас нарын гурван дүүтэй байв. Түүний хүү Ц.Алтанхуяг аавынхаа шийрийг хатаасан илбэчин байсан ч ид бүтээх насандаа хорвоог зуурдаар орхисон юм. Харин охин Ц.Алтантуяа нь аавынхаа бүтээл туурвил, дурсамж дурдатгалыг хадгалсаар буй.

Төмрийн заводоос тойрогт асар руу

“Би түүний зургийг ширтэн сууна. Удаан харж, сэтгэлдээ ургуулан бодсоор байтал, мөнөөх зураг амь орж, шоглонгуй инээмсэглэж харагдлаа. Тэр яг л ингэж инээмсэглэдэг байсан. Инээмсэглэж байснаа толгойгоо донжтой гэгч займчуулан хөдөлгөж, нүдээ ирмэдэг нь санагдлаа. Энэ л учир битүүлэг хөдөлгөөн түүний тоглолтод ер бусын хүч нэмэх шиг болдог байсан юм. Илбийн тоглолт үзэх бүрдээ тэрхүү хөдөлгөөн, донж маягыг гайхашран харж, тэр лав эгэл хүмүүн биш байх хэмээн гэнэхнээр боддогсон...” хэмээн Х.Цэнд-Аюуш агсны шавь илбэчин Ц.Баярсайхан дурсан бичсэн нь бий. 1940-өөд оны эхээр циркийн урлагийн хөгжил Монголд дөнгөж эхэлж байв. Тэр тусмаа илбэ ухааны үзүүлбэр монголчуудын сонирхлыг ид татаж, хэн бүхэн хошууран үздэг байжээ. Биеийн чадлаас илүүтэй ухааны цар шаарддаг энэ төрлийн уран бүтээлч ганцхан байсан нь Х.Цэнд-Аюуш юм. Хэдийгээр тэр үед Ардын жүжигчин Л.Нацаг, гавьяат жүжигчин Ж.Раднаабазар, Ц.Цэрэндорж нар илбийн үзүүлбэр хийдэг байсан ч Х.Цэнд-Аюуш гүнзгийрүүлэн суралцаж, мэргэжлийн илбэчин хэмээх алдрыг зүүжээ.
Тэрбээр анх Төмөрийн заводод токарь хийдэг байсан бөгөөд 1940 онд циркийн сургууль байгуулагдахад элсэн орсноор урлагт анх хөл тавьсан түүхтэй. 1940-өөд оны эхээр ЗХУ-ын циркийн мэргэжилтэн, илбэчин Лев Павловский түүний авьяас билгийг зөв тийш залж, илбэчин болох үүд хаалгыг нээн өгсөн байна. Хаалга нээгдсэн ч тийш орж, эргэлт буцалтгүй алхаж, замын төгсгөлийг үзэх эсэх нь тухайн хүнээс л хамаарна. Тэгвэл монголын анхны илбэчин маань мэргэжилдээ тохирсон зан ааш, авьяас чадвар, ур дүйтэй хүн байсан аж. Тоглолтын бүх л техник, аппарат хэрэгслээ өөрийн гараар хийдэг байсан нь үүнийг илтгэх биз. Анхны мэргэжил токарьчин нь багаж хэрэгслээ хийхэд нь ч дөхөмтэй байсан байна.
“Бригадаар явах үед би Х.Цэнд-Аюушийн туслахаар ажиллана. Нэг үзүүлбэр тоглоод гарч ирэхэд дараагийн удаа үзүүлэх номерийг бэлдэж, авдар савыг нь цэгцлээд тавьдаг байлаа. Заримдаа зөв дараалалд тавьж, бэлдсэн байдаг байлаа. Гэхдээ тэр их нягт, нямбай хүн байсан болохоор өөрөө заавал дахин хянаж, шалгадаг байж билээ” хэмээн түүнтэй олон жил хамт ажилласан жүжигчин, акробатчин З.Дэмчигжав ярьсан юм. Илбийн урлаг гар хурууны хөдөлгөөнөөс гадна нүүр царайны хувирал, жүжигчний ур чадварыг гол болгодог. Тэгвэл эхэнд дурдсанчлан тэрбээр гадаад байдлаараа үзэгчийн сонирхлыг өдөөж, өөртөө татах увдис-жүжигчний ур чадварыг эзэмшсэн хүн байлаа.
Мөн толины өмнө байнга “эргэлддэг” байсан гэдэг. Тэрбээр илбэчин хүн тольтой үргэлж нөхөрлөх хэрэгтэй хэмээх мөрдлөгийг баримталдаг байсан аж. Хэрвээ толинд хараад ч илбийг ямар аргаар хийснээ үл анзааран, өөрийгөө хуурч чадвал жинхэнэ илбэчин болж буй нь тэр хэмээдэг.

Уламжлалын “чимх давс”-ыг ид шидийн тогоо руу цацахуй

“Монгол гэр”, “Савхан хувин”, “Сүйх тэрэг”, “Хүн солигдох авдар” зэрэг түүний илбийн үзүүлбэрүүд нэрнээсээ эхлээд л уламжлал, монгол ахуйг тусгасан нь илт. Илбийн хэрэгслээ хийхдээ ч үндэсний хээ угалз, өнгөний зохицлыг гол болгодог байсан гэдэг. Илбэчин Х.Цэнд-Аюуш Европ тивээс гаралтай илбийн урлагийг Монголын хөрсөн дээр суурилуулж, уламжлалтай нэгтгэсэн нь гадаадад эх орныхоо нэрийг өргөдөг байсан тухай З.Дэмчигжав гуай хуучилсан юм. Тухайлбал, хуучин ЗХУ-ын Воронеж мужийн “Молодой коммунар” сонины 1975 оны 92 дугаарт “Х.Цэнд-Аюуш Мянга нэгэн шөнийн үлгэр шиг гайхамшгийг бидэнд мэдрүүлж чадлаа” хэмээн бичсэн нь бий.
Хилийн чанад төдийгүй Монголын уудам нутгаар тэд аялан тоглох нь мэдээж. Олон газар нутгаар аялан явахдаа тэрбээр “Гэр өрхийн тоглолт”-г сэдэж, тэрхүү ажлыг эхлүүлжээ. Хөдөө явах замдаа айлд бууж, гэрт нь бэсрэг тоглолт хийдэг байсан нь тэр. Ялангуяа гадаа тоглох боломж хомс хавар, намар, өвлийн улиралд “Гэр өрхийн тоглолт” нь тун зөв алхам болсон гэдэг. Хонь ямаа майлж, үнээ тугал мөөрч, өтөг бууц үнэртсэн малчны эгэл хотод тэд акробат, гимнастик, илбэ ухааны гайхамшгийг толилуулан явдаг байв. “Хөдөөгийн ард түмэн, малчдын хувьд циркийн урлаг гэдэг тун сонин зүйл шүү дээ. Ялангуяа илбийг ид шидтэй андуурах хүмүүс ч элбэг. Х.Цэнд-Аюушийг их л сонирхон харж, тоглолт дууссан хойно ч нүд салгалгүй аждагсан” хэмэээн түүний нэгэн анд дурссан юм. Хүн сүлбэх, авдарнаас гаргаж ирэх, унтуулах зэрэг илбийн томоохон үзүүлбэрүүдээс гадна манипуляци буюу гарын ур дүй шаардсан жижиг илбийн үзүүлбэртээ их анхаардаг байв. “Сайн илбэчин больё гэвэл юуны өмнө манипуляцийг сайн сур! Тэр бол сайн илбэчин болохын гол үндэс” хэмээн Лев Павловский багшийнхаа зөвлөснийг мөрдлөгөө болгодог нь тэр байж.

Дэлгэцэнд дүрээ мөнхөлсөн илбэчин

“...Ай, Гүржав чи тайвширбаа, манай энэ тэнэг юмны учир мэдэхгүй ва...” хэмээн зулгуйдах үгс, хажуу өрөө рүү цаасны нүхээр шагайн харах, нууц хаалгаар америк худалдаачныг оруулж байгаа хэсэг зэргээр үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон “Өглөө” киноны хятад худалдаачны дүрийг гавьяат жүжигчин Х.Цэнд-Аюуш бүтээсэн юм.
Харин зусарч, зальтай хятад худалдаачин “Тэмцлийн оч” кинонд монгол ноён болон хувирчээ. Тэрбээр тун ажигч, юмыг гярхай хардаг, мөн нилээд шооч хүн байсан гэдэг. Тиймээс ч хятад худалдаачны ов мэх, үйл хөдлөлийг тун донжтой гаргасан байдаг. Жинхэнэ хятад хүн мэт хувирсан шигээ ихэмсэг монгол ноёны дүрийг ч сайн бүтээсэн хэмээн түүнийг мэддэг хүмүүс одоо ч дурсан ярилцдаг. Илбээ үзүүлэхдээ хүртэл өвөрмөц, сонирхолтой тоглолт үзүүлдэг байсан бөгөөд нүүрний хувирал, нүдний харцаараа ч үзэгчдийг илбэддэг нэгэн байсан аж. Илбийн хэрэгслээ өөрийн хүүхэд мэт хайрлан, хамгаалдаг. Тоглолтоо хийж буй байдал, бэлтгэл сургуулилтдаа гаргадаг их цаг, хөдөлмөр, илбийн хэрэгслээ хүүхэд шигээ хайрлан хамгаалах хандлага цөм түүний “ясны” илбэчин байсныг илэрхийлэх биз хэмээн З.Дэмчигжав гуай анд нөхрийнхөө тухай ярьж байлаа.

Илбийн төдийгүй амьдралын ухаан заагч

Монголын анхны илбэчин фото зураг цуглуулах, зураг авах тун дуртай хүн байжээ. Байнга л аппарат авч явж, дахин давтагдашгүй агшныг гэрэл зургийн хальснаа буулган үлдээдэг байсан гэнэ. Ялангуяа циркийн ахмад үеийн уран бүтээлчид, тэмдэглэлт явдал, түүхт ойн зургуудыг байнга хальснаа буулгадаг байжээ. Циркийн архив ч гэж нэрлэж болох тэдгээр зургийг охин нь одоог хүртэл хадгалсаар яваа. “Ээж маань биднийг бага байхад орхиод явсан юм. Харин аав маань эцэг, эхийн үүргийг давхар гүйцэтгэхийг их хичээдэг байсан болов уу. Дүү бид хоёрыг юугаар ч дутааж байгаагүй. Мөн бид хоср руу хэзээ ч муухай харж, ширүүхэн дуугарч үзээгүй хүн дээ” хэмээн түүний охин Ц.Алтантуяа хуучилсан. Дүүгээ дагуулан аавынхаа ажил дээр очиж, циркийн тоглолт бүрийг алгасалгүй үздэг байсан гэнэ. Тайзан дээр аавыгаа гарч ирэхэд их л догдолж, “Энэ хүн миний аав шүү дээ” хэмээн хүмүүст хэлмээр санагддаг байсан тухайгаа тэрбээр ярьсан юм.
“Аав маань дутагдлын хажуугаар дуугүй өнгөрсөн тохиолдол үгүй. Үүнээсээ болж муу хэлүүлж ч явсан. Ямар сайндаа л хэт шудрага байсны хэрэггүй, дүн нурууг нь л барьж яв гэдэг байж билээ” хэмээн охин нь дурсав.
Түүнчлэн илбэчин өдрийн тэмдэглэлээ хоног алгасалгүй хөтөлдөг байсныг шавь нь хэлсэн юм. Уйгаржин монгол бичгээр маш шигүү, жижигхэн бичдэг байсан бөгөөд тухайн өдөр хэнтэй уулзаж, юу хийсэн тухайгаа нэг бүрчлэн бичдэг байж. Ингэснээр үзсэн харснаа мартахгүй байж, тэрийгээ эргэн харж алдаа мадгаасаа суралцан, эргэцүүлэн тунгаадаг байсан гэнэ. Энэхүү нягт нямбай чанар уран бүтээлд нь тусахын зэрэгцээ хувь хүнийх нь хувьд ч түүнийг илэрхийлдэг байсан нь илт. Дуугаа хураан, үзүүлбэрээ давтаж, аппарат хэрэгслээ янзлах зэргээр ямар нэгэн зүйлд улайраад суухыг нь мэдэхгүй хүн харвал ууртай байна гэж андуурмаар. Гэхдээ тэрбээр хэн бүхэнтэй элэгсэг, дотно харьцдаг нөхөрсөг хүн байсан тухай хамт ажиллагсад нь дурсдаг юм. “Багш маань надад илбээс гадна амьдралын ухааныг заасан хүн. Хүн хоорондын харьцааны нарийн зүйлс, амьдралын хар ухаан зэргийг үгээрээ ойлгуулж, үйлдлээрээ харуулдаг байсан. Багш шавийн холбооноос гарч, түүнтэй эцэг хүү хоёр мэт дотноссон юм” хэмээн Ц.Баярсайхан ярьсан юм.
Өрнө зүгийн илбийн үрийг тал газрын хөрснөө цацсан эрхэм Х.Цэнд-Аюуш охин, анд нөхөр, шавийнхаа сэтгэлд ийн хоногшин үлджээ. Дурсамжийн дундаас тодорсон түүний хөрөг энгийн хирнээ онцгой мэт. Эзэмшсэн мэргэжил нь эзнээ бусдаас онцгой, эгэлгүй нэгэн болгосон нь тэр биз ээ.

Дурсамж хөглөсөн үдэш

Зуу гаруй жилийн өмнө кино урлаг үүсэх үед дуу техникийн боломжгүй тул хар цагаан, дуугүй кино голлон гардаг байсныг хэн бүхэн мэднэ. Хэдийгээр кинонд зориулсан дуу, тоног төхөөрөмж байгаагүй ч хөгжимчин театрын тайзны ард сууж, тухайн бүтээлд тохируулан төгөлдөр хуур тоглодог байжээ. Энэ нь киноны хөгжмийн үүтгэл болсон гэдэг. Киноны хөгжим нь тухайн бүтээлийг суртачлах, утга агуулгыг нь илэрхийлэх зорилготой нэг төрлийн хэл болдог. Тиймээс ч тухайн киноны найруулагчаас гадна хөгжмийн зохиолч нь хэн байснаар бүтээлийн чансааг тогтоох нь бий.
Дэлгэцийн бүтээлийн нэг хэмжүүр болсон дуу хөгжим Монголын кино урлагт ч хүндтэй байр суурь эзэлдэг. Л.Мөрдорж, Г.Бирваа, З.Хангал, Д.Лувсаншарав, Н.Жанцанноров нарын сор болсон бүтээлүүд Монгол киноны нэрийн хуудас болж, үзэгчдийн сэтгэл зүрхэнд шингэсэн билээ. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Улсын филармони дуу, дурсамж хөглөсөн тэдгээр бүтээлээр 38 дахь жилийн нээлтээ хийсэн юм.
“Баян Монгол” чуулгын жааз найрал хөгжимчид бусад хамтлаг, дуучидтай хамтарч, Монголын төдийгүй дэлхийн шилдэг киноны хөгжмийг үзэгч олонд сонордуулсан юм. “Крошка енот” хүүхэлдэйн киноны дуу “Улыбка”-гийн цоглог хэмнэл, хөгжөөнт ая танхимын жавар үлээж, тоглолтын салхийг хагалав. Хүүхдийн гэнэн цагаан сэтгэл, ариун нандин хайрын тухай “Зүүдэнд ч оромгүй явдал” киноны дуугаар тоглолт үргэлжиллээ. А.Рыбниковын хөгжим “Сүүлчийн найраглал”-г Улсын гавьяат жүжигчин Б.Сарантуяагийн шавь, залуу дуучин Л.Насанбуян дуулсан юм.
Мөн “Asian shop” хамтлагийн дуучин Батболд монголчуудын сайн мэддэг “Сүнс” киноны “Unchained melody”-гаар үзэгчдийн сонорыг мялаав. Ариун хайрын андгай мэт эл дуу эгшиглэхэд мэргэч хар арьст эмэгтэй, нас барсан найз залуугийнхаа хойноос гашуудах бүсгүй, дэргэд нь зогсох бүүдгэр дүрс зэрэг хальс тайзан дээрх дэлгэцнээ гарч, танхим бүхэлдээ “Сүнс”-д автсан байлаа. Дашрамд дурдахад, “Unchained melody” буюу “Төгсөшгүй аялгуу” нэртэй уг бүтээл эрчүүдийг уйлуулах увдистай дуу хэмээгддэг.
Түүнчлэн энэ үдэш ардын дуучин Д.Бурмаа жааз хөгжимтэй хослон, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Д.Лувсаншаравын бүтээл “Нүгэл буян”, “Энэ хүүхнүүд үү” киноны дууг дуулсан нь онцгой байсан юм.
Удалгүй үзэгчдийн тун сайн мэддэг нэгэн аялгуу эгшиглэж,
Ахиад хэзээ ч эргэхгүй
Алдрайхан хонгор нас минь
Амьдралд хоёр заяахгүй
Анхны хайр минь... хэмээх дотно мөртүүд эхэллээ. Энэ бол Төрийн хошой шагналт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровын бүтээл, “Би чамд хайртай” киноны “Анхны хайр” дуу гэдгийг хэн бүхэн андахгүй. Эл бүтээлийг анх олны сэтгэлд хоногшуулсан дуучин Л.Оюун-Эрдэнэ хүрэлцэн ирж, дуугаа “амьдруулсан” нь цөөнгүй хүний дурсамжийг сэргээж, хөнгөхөн гуниг үлдээгээ биз ээ. Мөн тэрбээр урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ч.Жамсранжавын хөгжим, “Бид мартахгүй” киноны дууг хүү Гантулгатайгаа хамтран дуулсан нь үзэгчдэд тун таалагдсан. Тэр тусмаа тайзан дээр анх гарч, эхний алхамаа хийсэн Гантулгыг нь халуун алга ташилтаар шагнаж, дахин дуулуулсан юм.
“Movie songs of world” үргэлжилж, Соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Ж.Алтанцэцэг “Мартагдашгүй намар”-ыг дурсаж, Б.Цэдэв “Суварган цэнхэр уулс”-ын бэлээр аялуулж, Д.Энхзул “Баянбулгийнхан”-тай уулзууллаа.
Солонгосын савангийн дуурийг сайн муу янз бүрээр хэлдэг ч олон үзэгчийг дэлгэцээс уяж, дурсамжийн нэг тасархай болсон билээ. Тиймээс ч тэдгээр киноны нэг “Амьдралын ээдрээ”-гийн дууг саксафонч Д.Наранбаатар эгшиглүүлсан юм. Үзэгчид “Амьдралын ээдрээ”-г дахин мэдрэхийг хүссэн үү, тасралтгүй алга ташиж, Д.Наранбаатарын тоглолтыг дахиулав.
“Баян Монгол” чуулгын удирдаач, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Ганбат энэ үдэш нэгэн гэнэтийн бэлэг барилаа. Тэрбээр “Аман хуур” киноны хөгжим, Дарь авгайн тэвчээрийг шалгадаг аялгууг тоглож үзүүлсэн юм. “Аман хуур бол миний хамгийн анх тоглож сурсан хөгжмийн зэмсэг. Үнэнийг хэлэхэд, энэ аяыг 50 жилийн дараа ахин үлээж байна. Зургаа, долоон настайдаа аавынхаа ажил дээр очиж, ажилчдын хүүхдийн концертод аман хуураар тоглон оролцож байлаа” хэмээн тэрбээр ярьж байв. Цоглог хэмнэлт “Улыбка”-гаар эхэлсэн тоглолт удирдаач Б.Ганбатын найруулсан, шилдэг кинонуудын хөгжмийн попуригаар өндөрлөсөн юм. “Дурсамж сэргээсэн сайхан тоглолт боллоо” хэмээн үзэгчид хаалга тийш явахдаа ярилцаж байсан нь Улсын филармонийн 38 дахь жилийн уран бүтээлийн нээлт үзэгчдэд өнгөрсөн үе рүү хэсэг зуур аялах боломж олгосныг илтгэж буй.

Тархинд шуурсан туршилт

Содон аялгууны эрэлд

Төмөр харших, алх нүдэх, хонх цохих, хоосон танхимд өндөр өсгийт товших, бишгүүрийн дуу, цагийн зүү цохилох, түгшүүрийн дохио, ой шуугих, тэнгис давалгаалах, алс холоос сонсогдох бөглүү чимээ. Чихээ дараад, холын хол зугтмаар санагдах утга учир, эмх цэгцгүй их шуугиан. Эдгээр нь экспериментал хөгжмийн гол төлөөлөгч Дэвид Тюдорын “Rainforest” хэмээх бүтээлийн гол элементүүд юм. Зөвхөн “Rainforest” гэлтгүй ихэнх эксперментал урсгалын бүтээлүүд дээрхтэй адил сонсогддог.
Нийтээр хүлээн зөвшөөрч, бүх хүн толгой дохиж, алга ташин сонсдог хөгжмүүдээс эрс өөр нэгэн урсгал XX зууны дундуур Америкт сонсогдож эхэлжээ. Жон Кэйжийн төгөлдөр хуурын хүнд даралт, хийлийн чихраа, Хэнри Ковэллийн флэйт, босоо ятгад зориулсан этгээд сонин бүтээлүүд зэрэг нь эксперименталын эхийг тавьсан гэдэг. Тэд тогтсон дүрмээс гажиж, өөр өнцгөөс харж, шинэ зүйл бүтээхийг зорьж байсан юм. Тэгэхдээ уламжлалт хөгжмийн зэмсэгүүд болох төгөлдөр хуур, хийл, бүрээ зэрэг дээр тулгуурлан содон, сонирхолтой аялгуу зохиож, тэрийгээ сайжруулах хөгжмийн бусад элементийг ч хайж байв. Тиймээс судлаачид тэрхүү гаж хөгжмийг англи хэлний “experiment” буюу туршилт гэсэн утгатай үгээр нэрлэсэн байна. 1950-иад оны эхээр гарч ирсэн уг урсгал хожим электро хөгжмийн эхийг тавьсан ч гэдэг.

Судлаачидад “шоовдорлогдсон” хөгжим

Уламжлалыг үл дагаж, тогтсон ёсыг эвдэн гарч ирсэн уг урсгал анх гарч ирэхдээ, хөгжим судлаачдын сонирхлыг төдийлэн татсангүй. Учир нь тэд экспериментал хөгжмийг хэсэг залуусын түр зуурын шохоорхол, хүүхдийн тоглоом мэтээр үзсэн аж. Гэсэн ч Жон Кэйж, Кристиан Волф, Чарльз Авез нарын залуус “томчуудын” хайхрамжгүй байдлыг үл тоон бүтээлээ туурвисаар байв. Тэд уламжлалт хөгжмийг бүтээлдээ ашиглахаас гадна өөрсдөдөө таарсан шинэ зэмсэгийг ч зохиосон байдаг. Интонарумори хэмээх тэрхүү зэмсэг нь олон төрлийн дуу авиа, хүчтэй чимээ, өндөр давтамж бий болгох хүчин чадалтай.
1950-иад оны дундуур Францын хөгжмийн зохиолч, судлаач Пьер Булез уг хөгжим шинийг эрэлхийлэгч залуусын дунд хурдан тархаж, хөгжмийн хөгжилд чухал нөлөө үзүүлэхийг ажиглан мэджээ. Тэрбээр экспериментал хөгжмийг анх судалсан юм.
“Үр ашиггүй байдал, нээлт хоёр салшгүй холбоотой. Ямар нэгэн зүйл шинээр нээгдэхэд тухайн үедээ дэмий зүйл мэт санагддаг. Харин яваандаа тэрхүү зүйл бидний амьдралын салшгүй хэсэг болдог шүү дээ. Энэхүү шинэ урсгал ирээдүйн хөгжмийн эхлэл болж ч магадгүй” хэмээн бичиж байжээ. Түүний таамаглаж байсан биеллээ олж, экспериментал нь электро хөгжмийн үндэс суурь болсон юм.
“Экспериментал хөгжим өнгөрсөн үеэс уламжилсан хөгжмийн бүхий л дүрэм журам, ёс горимыг няцааж гарч ирлээ. Олон хүний дургүйг хүргэж болох ч энэхүү урсгал шинэ, содон зүйлийг мэдрүүлсэн сонирхолтой хөгжим” хэмээн Пьер хэлсэн байдаг.

Эксперименталын “эцэг”

Америкийн хөгжмийн зохиолч, төгөлдөр хуурч Жон Кэйж бол энэхүү урсгалыг үндэслэгч, хамгийн том төлөөлөгч нь юм. Олон хүн экспериментал хөгжмийг чихэнд наалдацгүй сонсогддог, хахир хүйтэн, дэндүү их шуугиантай хэмээн буруутгадаг. Тэгвэл Кэйж “Шуугиан гэж үгүй. Харин аялгуу л буй” хэмээн часхийсэн хариулт өгсөн гэдэг. Түүний энэхүү гайхамшигт үг экспериментал чиглэлийн хожмын уран бүтээлчдийн баримтладаг зарчим болсон юм.
Тэрбээр амьдралынхаа турш тоолж баршгүй олон хөгжим зохиосон байдаг. Экспериментал төдийгүй сонгодог урлагийн бүтээл ч туурвисан нь бий. Гэхдээ түүний “Аниргүйн хэсэг” буюу “Дөрвөн минут, 33 секунд” бүтээлийг хөгжмийн түүхэн дэх хамгийн онцгой туурвилиудын нэг хэмээн шүүмжлэгчид дуу нэгтэй баталдаг. Энэхүү бүтээлийг хаана ч, ямар ч төрлийн зэмсэгээр тоглож болдог. Дэлхийн томоохон театр, оркеструуд “Дөрвөн минут, 33 секунд”-ыг тоглосны дараа үзэгчид хүндэтгэн босч, халуун алга ташилт бэлэглэдэг. Хамгийн сонирхолтой нь хөгжмийн энэхүү зохиол ямар ч дуу чимээгүй. Хөгжимчин тайзнаа гарч ирээд дөрвөн минут, 33 секундын турш ердөө гурван төрлийн хөдөлгөөн л хийнэ. Хөгжмөө авна, тоглож буй мэт байрлалд орно, хөгжмөө буцааж тавина. Танхим тэр аяараа чимээгүй болж, тайзнаас ямар ч дуу чимээ үл гарна. Харин жирийн үед үл анзаарам сандлын чийхрах дуу, хэн нэгний хоолой засах зэрэг чимээ хаа нэгтээ сонсогдоно. Мөн уг “аялгуу” хүнд дотоод дуу хоолойгоо сонсох боломж олгодог гэж болмоор ч юм шиг. Хэрвээ анхааралтай сонсох юм бол, бүх зүйлд, бүр аниргүйд ч аялгуу байдаг гэсэн санааг Жон Кэйж энэхүү бүтээлээр илэрхийлсэн гэдэг.

Туршилт “баталгаажив”

1960-аад оноос судлаачид эксперименталд анхаарлаа хандуулж, хэвлэлүүд ч уг хөгжимд зай талбай харамгүй гаргах болжээ.Брайн Эно, Жон Зорн, Риз Чатам, Стив Рэйх нарын экспериментал хөгжмийн уран бүтээлчид ч олширч. Түүнчлэн рок, жааз, поп, рэп зэрэг урсгалын уран бүтээлчид ч эксперименталын элементүүдээс бүтээлдээ шингээн тоглосоор байна. Ялангуяа рокын хөгжилд их нөлөө үзүүлж, экспериментал рок хэмээх шинэ төрөл ч бий болсон байдаг. “BlahBlahBinjas”, “Prytaneum”, “Ken Landry”, “Beatcasso” зэрэг хамтлагууд өнөдрийн экспериментал хөгжмийг тодорхойлж байна. Эксперименталын томоохон төлөөлөгч Кристиан Волф “Хөгжим гэдэг хийсвэр зүйл. Гэхдээ экспериментал урсгал бол хийсвэр доторх хийсвэр юм” хэмээсэн юм.Экспериментал бол анх сонсоход утгагүй, тэнэг ч юм шиг санагдаж болох ч анхааралтай сонсох юм бол сайхныг нь мэдрэх хөгжим. Магадгүй сайхан гэдгээс иүүтэй сонирхолтой гэвэл оновчтой болов уу.

Sunday, October 10, 2010

Гунигт мэдрэмжийн "цэнхэр" аялгуу
Б.Эгшиг

Хар арьст боолчуудын сэтгэлийн үг

Блюз хөгжим өнгөрсөн зууны эхээр буюу 1900-гаад оны үед америкийн хар арьстнуудын дунд үүсчээ. Уйтгар гунигт автаж, сэтгэлийн зовлонд нэрвэгдэхийг зарим тохиолдолд англи хэлнээ “blue” буюу цэнхэр гэсэн үгээр илэрхийлдэг. Тиймээс ч хар арьст боолчуудын зовлон, сэтгэлийн шаналлаас үүдэн гарсан учраас энэ урсгалыг “blues” хэмээн нэрлэсэн юм. Ердөө л арьсныхаа өнгөнөөс болж гадуурхагдан, хэдэн үеэрээ боолчлогдож, нийгмээс тусгаарлагдан амьдарч байсан тэд сэтгэлийн үгээ дуугаараа илэрхийлдэг байлаа. W.C. Handy, Alan Lomax, B.B.King,
Robert Johnson, Bessie Smith нарын эхэн үеийн блюз дуучид, хөгжимчдийн бүтээл арьсны үзэл, хүнд хүчир ажил, гадуурхагдалт, азгүй тавилан зэрэг сэдвийг хамардаг байв. Мөн ихэнх хар арьстнууд христийн шашинтнууд учраас сүмийн магтан дуу,африкийн ардын аман зохиолын тухай ч дуулдаг байлаа. 1920-иод оны үеэс блюз хөгжиж, энэ урсгалын уран бүтээлчид ч олширсноор дууны хамрах хүрээ, сэдэв өргөжсөн байдаг. Тэд хайр дурлал, амьдралын сайхан зэрэг гэгээлэг сэдвүүдийг ч хөндөх болжээ. Гэхдээ дууны утга санаа, үгийн сэдэв өөрчлөгдсөн ч блюзын үүтгэл болсон хар арьстнуудын сэтгэлийн илэрхийлэл хожмын уран бүтээлүүдэд хадгалагдсаар байсан юм.
1930-аад онд Америкт нүүрлэсэн “Их хямралын үе”-д хар арьстнууд өөр өөр хотууд руу нүүж байлаа. Тэд хаашаа ч явсан “үндэсний” хөгжим блюзтэйгээ хамт байсан юм. Ингээд блюз хөгжим Америк даяар тархаж, цагаан арьстнууд ч сонсох болжээ. Түүнчлэн блюз нь хөгжмийн бусад элементтэй сүлэлдэн, нэгэн шинэ урсгалыг төрүүлсэн нь жааз хөгжим билээ.

“Блюз бол тоглоход амархан ч мэдрэхэд хэцүү хөгжим”
Жими Хендрикс


Эхэн үед боолчууд ажлаа хийх үедээ, хааяа цуглахаараа блюз дуулдаг байсан тул хоолойн чадварыг төдийлэн анхаардаггүй байжээ. Харин блюз хөгжим хар арьстнуудын сэтгэлийн илэрхийлэл болж, олон нийтэд түгснээр жирийн хар ажилчдын нийгмээс хальж, мэргэжлийн шинжтэй болсон. Тиймээс ч хоолойн цар, тоглолтын ур чадварыг уран бүтээлчдээс шаардах болжээ. Блюз хөгжим анх үүсэх үед гитар, аман хуур хослон уйтгар гунигийг илэрхийлдэг байв. Удалгүй бөмбөр, төгөлдөр хуур зэрэг хөгжим нэмэгдэж, уг урсгалыг баяжуулжээ. Түүнчлэн зарим уран бүтээлчид саксафон, труба, морин хийлтэй ч тоглох болсон нь жаазтай төстэй болж байв. Гэхдээ ямар ч зэмсэгээр тоглосон гэсэн дуучны хоолой хамгийн чухал гэдэг.
1940, 1950-иад онд блюз Америк даяар тарж, цэцэглэн хөгжиж, хөгжмийн салбарт ноёрхдог том компаниуд энэ төрлийн уран бүтээлчдийг тодруулж, блюз тоглолт, пянзны худалдаа өсч байв. Цагаан арьстнууд хүртэл блюз сонсож, бүр хамтлаг байгуулж байлаа. Гэсэн хэдий ч хамгийн шилдэг блюз дуучид, хөгжимчид нь Африк гаралтай америкчууд байсан. Одоо ч хэвээр буй. Buddy Guy, Tonny Castro, John Nemeth, Kenny S
mith, Samuel James нарын олон уран бүтээлчид орчин үед блюзыг төлөөлж байна. Хөгжлийн явцад хөгжмийн урсгалууд хоорондоо сүлэлдэж, өөр өөр аялгууг үүсгэжээ. Тэгвэл блюз хөгжим жааз хэмээх урсгалыг шинээр үүсгэхийн зэрэгцээ фольк, поп, роктой сүлэлдэж блюз рок, R’nB, каунтри хөгжмийн суурийг тавьсан гэдэг.

Дөрвөн салаа мөчиртэй урсгал

Хөгжим судлаачид блюзын гарал үүсэл, дуугаралтыг үндэслэн дөрвөн гол хэсэгт хуваасан нь бий.
Делта блюз- Уг хөгжим үүссэн эхэн үеийн чиглэл. Миссисипи мужээс гаралтай хар арьстнууд анх үүсгэжээ.Тэд олон янзын хот, тосгодод очиж тоглодог, хэрмэл амьдралтай хөгжимчид байсан аж. Тиймээс ч олон янзын зэмсгүүдийг авч явдаггүй байсан бөгөөд гитараар гоцлон тоглодог байв.Заримдаа тэд аман хууртай хоршдог байжээ. Дуучид нь голдуу дахилтаа давтан дуулдаг бөгөөд гол төлөөлөгчид нь Charley Patton, Eddie J. "Son" House, Robert Johnson, Muddy Waters нар юм.
Чикаго блюз- “Делтачид” хэрэн хэсэх замдаа Чикагод блюз хөгжмийг авчирсан нь цаашид хөгжин, шинэ чиглэл үүсгэжээ. Эхний чиглэлтэй харьцуулахад илүү боловсронгуй болсон хувилбар гэж хэлж болно. Willie Dixon, Howlin' Wolf нар делтаг баяжуулж, цахилгаан гитар, өсгөгч, микрофон, бөмбөр зэргийг ашигласнаар Чикаго блюз бий болсон юм. Хамгийн чухал элемент нь цахилгаан гитар.ю
Техас блюз-Хөгжмийн дуугаралтын хувьд Чикаго блюзтэй тун төстэй. Харин уран бүтээлчдээрээ ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл, T-Bone Walker, Lightnin' Hopkins нарын Техас мужийн хөгжимчид энэ чиглэлийг төлөөлдөг.
Блюз рок-1960-аад оны үед Делта, Чикаго блюзын нөлөөн дор үүсч бүрэлдсэн чиглэл.
Тэр үед хиппи хөдөлгөөн газар авч, рок хөгжим ид мандан бадарч байлаа. Рокерууд блюзыг бүтээлдээ шингээн тоглож, сонсогчид ч тэрийг нь дуртай хүлээн авч байв. Энэ чиглэлийн гол уран бүтээлчид нь The Rolling Stones, ZZ Top, the Doors, Credence Clearwater Revival зэрэг хамтлаг юм.
XX зууны эхэнд европ тивийнхэн, зарим цагаан арьстнууд блюзыг “чөтгөрийн хөгжим” хэмээн ад үздэг байлаа. Энэ нь мэдээж хэн, хаанаас үүсгэсэн, тэрэнтэй холбоотой байсан юм. Харин өнөөдөр энэ хөгжим орчин үеийн хөгжмийн урсгалуудаас хамгийн нөлөөтэй, чухал нь хэмээгдэж байна. АНУ-ын Мемфис хотод төвтэй “Блюз хөгжмийн сан” жил бүр “Blues Music Awards”-ыг зохион байгуулж, шилдэг уран бүтээлчдийг тодруулдаг уламжлалтай.
Хар арьст боолчуудын гунигийн дууч, шархалсан сэтгэлийн илэрхийлэл болон үүссэн эл хөгжим өнөөдөр дэлхий дахинаа түгж, хорвоогийн хүмүүсийн уйтгар, эмзэг мэдрэмжийг илэрхийлэх болжээ.