Thursday, November 18, 2010

Нора Нора

Буржгар үс, том алаг нүд, булбарай уруул, хүүхэд мэт гэнэн төрх...Харин тайзан дээр гарч, төгөлдөр хуурын ард суумагцаа л жааз эгшиглүүлж, хүчтэй, сэхүүн хоолойгоороо сонсогчдыг илбэдэх мэт. Энэ бол Америкийн хөгжимчин, дуучин Нора Жонс. Анхны дуу “Come away with me”-ээрээ л сонсогчдын чихийг зүрхтэй нь хамт эзэмдэж, хашир шүүмжлэгчид хүртэл хоёр гараа өргөх нь холгүй түүнийг хүлээн зөвшөөрч, бүх дэлхий Норад хайр зарласан юм. Түүнийг гарч ирэхээс өмнө жааз дуучин хөгжмийн ертөнцийн том шагналуудыг цөмийг нь түүнэ гэдэгт итгэх хүн ховор байлаа. Учир нь поп, r&b, хип хоп чиглэлийн уран бүтээлчид л хамгийн түрүүнд алдрын титмийг хүртдэг шүү дээ. Харин Энэтхэг аав, Америк ээжийн төрүүлсэн жааз гүнж хөгжмийн их тайзан дээр гарч ирэн, титмийг “булаачихсан”. Түүний 2002 онд гаргасан “Come away with me” цомог дэлхий даяар 20 сая гаруй хувь борлогдож, эзэндээ “Шилдэг шинэ дуучин”, “Оны шилдэг дуу”, “Оны шилдэг дуучин”, “Оны шилдэг цомог” гээд долоон Грэмми авчирсан юм. Дараа нь гаргасан “Not too late”, “Feels like home”, “The Fall” нь саяас дээш хувь зарагдаж, платиниум цомгоор шалгарсан юм. Орчин цагийн жааз гүнжийн амжилт эцэг, эх хоёроос нь удамшсан гэж хэлж болно. Түүний аав Рави Шанкар нь Энэтхэгийн хамгийн алдартай хөгжмийн зохиолч, ситар хөгжимчин бол ээж Сю Жонес нь тоглолтын продюсер байв. Мөн ээж нь жааз хөгжмийн фэн байсан нь Норагийн уран бүтээлд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Намайг бага байхад жааз хөгжмийн пянзнууд гэрээр дүүрэн байдаг байсан. Билли Холидэй, Элла Фитзжералд, Билл Эванс гээд гайхамшигтай дуучдын цомгийг байнга сонсдог. Эхнээс нь дуустал дахин дахин сонсдог байж билээ” хэмээн тэрбээр нэгэн ярилцлагтаа дурдсан байдаг.
Нора Жонс бага байхаасаа л сүмийн найрал дууны хамтлагт дуулж, төгөлдөр хуурын хичээл авдаг байж. Түүнчлэн Хойд Техасын их сургуульд жааз төгөлдөр хуурчийн мэргэжлээр сурч байжээ. Гэхдээ тэрбээр жирийн нэгэн төгөлдөр хуурч болохыг хүссэнгүй. Түүнд илүү том зорилго, мөрөөдөл байлаа. Тиймээс 1999 онд сургуулиа орхиж, Нью-Йоркийг зорив. Шинэ хотод ирсэн эхний үедээ жааз клубүүдэд дуулдаг байлаа. Удалгүй түүний авьяасыг “Blue Note Records”-ийнхон анзаарч, хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Арт Блэки, Хорацё Силвер, Жимми Смит нарын домогт жааз хөгжимчдийг төрүүлсэн “Blue Note Records”-т харьяалагдах болсон нь түүний алдрын замналд чухал алхам болсон юм. Тэрбээр хамгийн сайн хөгжмийн зохиолчидтой ажиллаж, авьяаслаг хамтлагуудтай хамтран тоглодог. Түүнчлэн “Foo fighters”, “Dirty Dozen Brass”, “Band Belle and Sebastian” зэрэг хамтлагтай хамтран уран бүтээлээ туурвисан. Тэр ч байтугай Рэй Чарльзийн сүүлчийн цомогт орсон “Here we go again” дууг хамтран дуулжээ. “Өөрийнхөө шүтдэг уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллана гэдэг мөрөөдөл биелэхтэй адил сайхан зүйл. Гэхдээ тэр үед би амар амгалангийн бүсээс нэлээн хол зогсож буйгаа мэдэрдэг” хэмээн Нора ярьж байжээ.
Жааз гүнж ихэнх дуугаа өөрөө зохиосон байдаг. Дуундаа өөрөө уусах мэт тоглодог нь үүнтэй холбоотой ч юм бил үү. 2007 онд бүтээсэн “Not too late” цомгынхоо дуунуудыг л гэхэд дараалсан их аялал тоглолтынхоо дундуур бичсэн гэдэг. Бүр “Blue Note Records”-ийхон хүртэл ганцаархнаа бүтэн цомог бэлэн болгосон гэдгийг нь сонсоод мэл гайхаж, цэл хөхөрсөн гэдэг. Мэдээж менежерүүд нь бэлэн цомгийг шууд л хэвлэн, худалдаанд гаргасан юм. Норагийн “Not too late” нь Аврил Лавиний “The best damn thing”, Линкин Паркийн “Minutes to midnight”-тай зэрэгцэн 2007 оны шилдэг цомгоор шалгарчээ. Харин одоогоор түүний гаргасан сүүлчийн цомог “The Fall” нь өмнөх бүтээлүүдээсээ өвөрмөц болж чадсан юм. Тэрбээр жаазыг рок, рүүт, экспериментал урсгалтай сүлж, бөмбөрийн цохилт нэлээд оруулж, шинэ аялгуу төрүүлжээ. Уран бүтээлдээ шинэ өнгө нэмэхийн зэрэгцээ тэрбээр өөрийгөө ч өөрчилсөн. Түүнийг жаахан охин шиг харагдуулдаг байсан урт үсээ богино хэлбэрээр сольж, энд тэнд байнга л даашинзтай үзэгдэх болжээ. Үсний засалт, хувцсаа сольсон шигээ долоон жил үерхсэн найз залуу Ли Александраа орхисон юм. “Ли бол миний хувьд бүх ертөнц гэсэн үг. Тэр манай хамтлагийн басс гитарчин болохоор цаг үргэлж хамт байдаг. Мөн миний мэдэх хамгийн сайн хүн, сайхан залуу” гэж Нора түүнийг тодорхойлж байлаа. Түүний өөрчлөлтийн талаар асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Салалт, 30 нас, шинэ хамтлаг, богино үс, бас нэг нохой. Нора Жонсийн шилжилтийн үе” хэмээн товч бөгөөд тодорхой гэгч нь хариулсан байдаг.
Одоогоор жааз гүнж ганцаараа байгаа бөгөөд хувийн амьдралаас илүүтэй уран бүтээлдээ их цаг гаргаж байгаа.
Нора Жонс авьяаслаг дуучнаас гадна сайн жүжигчин. Гэхдээ ихэнх оддын адил арилжааны бүтээлд бус арт хаус киноны гол дүрд тоглосон билээ. Хонг Конгийн найруулагч Вонг Кар Вайн “My blueberry nights” буюу “Миний нэрсний үдшүүд” хэмээх кинонд өөрийгөө хайж буй зөөгч бүсгүй Элизабетийн дүрийг бүтээсэн байдаг.
Нора Жонс “Миний нэрсний үдшүүд” киноны дуу “The Story”-г бичиж, дуулсан юм. “Нью-Йоркт болсон шєнийн зураг авалтын дараа єглєєний 6.00 цагт гэртээ ирээд энэ дууг зохиосон юм. Ядарсандаа унах гэж байсан ч зvvн зvг рvv харсан цонхтой тєгєлдєр хуурынхаа єрєєнд ортол яг vvр цайж байсан. Мандах нарыг харж байх үед тэр дуу шууд л толгойд орж ирсэн” хэмээн Нора ярьжээ. Дахин кинонд тоглох эсэхийг нь асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Жуд Лоу шиг эр хvнд vнсvvлэхээр бол татгалзахгvй шүү” гэж хариулжээ. Харин хамтран тоглогч, дотны найз Жуд Лоу нь түүний тухай “Тэр хаана, юу хийхээ мэддэг. Мөн их хөгжилтэй, хүүхэд шиг зантай. Би минут бүрийг түүнтэй өнгөрүүлэхэд бэлэн байдаг” гэсэн юм. Тэрбээр кинонд байнга л нэрстэй бялуу иддэг. Ялангуяа сэтгэлээр унасан үедээ хэдэн зүмийг ч хамаагүй хурдан хурдан гээч нь халбагадан иддэг. Тэгвэл Нора амьдрал дээр ч сэтгэлээр унасан үедээ хоолонд донтдог аж. Гэхдээ нэрстэй бялуу биш бяслагтай гоймон, тахианы мах түүнийг тайтгаруулдаг гэнэ. Нора нийт есөн удаа Грэмми шагналыг хүртэж, гаргасан бүх цомог нь Биллбордийн алтан цомгоор шалгарч, дэлхий даяар 40 орчим сая хувь борлогдсон. Гэхдээ тэр хар тамхи, согтууруулах ундаа хэрэглэж, элдэв дуулиан, шуугианд орооцолдоггүй. “Нэр алдарт живж болохгүйг аав маань үргэлж сануулдаг байсан. Алдартай хvн хэрхэн биеэ авч явдгыг, бусадтай хэрхэн харилцах ёстойг одоо мэддэг болсон. Олны ємнє удаан байвал єєрийгєє хянахын аргагvй болтлоо цухалдах vе мэдээж гардаг л даа. Гэхдээ бусдад буруугаа тохож болохгvй. Єєрийгєє ялахгvй бол амьдрал утгагvй шүү дээ” хэмээн жааз гүнж өгүүлжээ. Нохойгоо салхилуулж, найзуудтайгаа нийлж хоол хийн, хөгжим зохион энгийнээс энгийн амьдардаг жааз гүнж аль хэдийн 30 хүрсэн ч түүний титмийг авах дуучин хараахан гарч ирээгүй л байна.

Нора Нора

Буржгар үс, том алаг нүд, булбарай уруул, хүүхэд мэт гэнэн төрх...Харин тайзан дээр гарч, төгөлдөр хуурын ард суумагцаа л жааз эгшиглүүлж, хүчтэй, сэхүүн хоолойгоороо сонсогчдыг илбэдэх мэт. Энэ бол Америкийн хөгжимчин, дуучин Нора Жонс. Анхны дуу “Come away with me”-ээрээ л сонсогчдын чихийг зүрхтэй нь хамт эзэмдэж, хашир шүүмжлэгчид хүртэл хоёр гараа өргөх нь холгүй түүнийг хүлээн зөвшөөрч, бүх дэлхий Норад хайр зарласан юм. Түүнийг гарч ирэхээс өмнө жааз дуучин хөгжмийн ертөнцийн том шагналуудыг цөмийг нь түүнэ гэдэгт итгэх хүн ховор байлаа. Учир нь поп, r&b, хип хоп чиглэлийн уран бүтээлчид л хамгийн түрүүнд алдрын титмийг хүртдэг шүү дээ. Харин Энэтхэг аав, Америк ээжийн төрүүлсэн жааз гүнж хөгжмийн их тайзан дээр гарч ирэн, титмийг “булаачихсан”. Түүний 2002 онд гаргасан “Come away with me” цомог дэлхий даяар 20 сая гаруй хувь борлогдож, эзэндээ “Шилдэг шинэ дуучин”, “Оны шилдэг дуу”, “Оны шилдэг дуучин”, “Оны шилдэг цомог” гээд долоон Грэмми авчирсан юм. Дараа нь гаргасан “Not too late”, “Feels like home”, “The Fall” нь саяас дээш хувь зарагдаж, платиниум цомгоор шалгарсан юм. Орчин цагийн жааз гүнжийн амжилт эцэг, эх хоёроос нь удамшсан гэж хэлж болно. Түүний аав Рави Шанкар нь Энэтхэгийн хамгийн алдартай хөгжмийн зохиолч, ситар хөгжимчин бол ээж Сю Жонес нь тоглолтын продюсер байв. Мөн ээж нь жааз хөгжмийн фэн байсан нь Норагийн уран бүтээлд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Намайг бага байхад жааз хөгжмийн пянзнууд гэрээр дүүрэн байдаг байсан. Билли Холидэй, Элла Фитзжералд, Билл Эванс гээд гайхамшигтай дуучдын цомгийг байнга сонсдог. Эхнээс нь дуустал дахин дахин сонсдог байж билээ” хэмээн тэрбээр нэгэн ярилцлагтаа дурдсан байдаг.
Нора Жонс бага байхаасаа л сүмийн найрал дууны хамтлагт дуулж, төгөлдөр хуурын хичээл авдаг байж. Түүнчлэн Хойд Техасын их сургуульд жааз төгөлдөр хуурчийн мэргэжлээр сурч байжээ. Гэхдээ тэрбээр жирийн нэгэн төгөлдөр хуурч болохыг хүссэнгүй. Түүнд илүү том зорилго, мөрөөдөл байлаа. Тиймээс 1999 онд сургуулиа орхиж, Нью-Йоркийг зорив. Шинэ хотод ирсэн эхний үедээ жааз клубүүдэд дуулдаг байлаа. Удалгүй түүний авьяасыг “Blue Note Records”-ийнхон анзаарч, хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Арт Блэки, Хорацё Силвер, Жимми Смит нарын домогт жааз хөгжимчдийг төрүүлсэн “Blue Note Records”-т харьяалагдах болсон нь түүний алдрын замналд чухал алхам болсон юм. Тэрбээр хамгийн сайн хөгжмийн зохиолчидтой ажиллаж, авьяаслаг хамтлагуудтай хамтран тоглодог. Түүнчлэн “Foo fighters”, “Dirty Dozen Brass”, “Band Belle and Sebastian” зэрэг хамтлагтай хамтран уран бүтээлээ туурвисан. Тэр ч байтугай Рэй Чарльзийн сүүлчийн цомогт орсон “Here we go again” дууг хамтран дуулжээ. “Өөрийнхөө шүтдэг уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллана гэдэг мөрөөдөл биелэхтэй адил сайхан зүйл. Гэхдээ тэр үед би амар амгалангийн бүсээс нэлээн хол зогсож буйгаа мэдэрдэг” хэмээн Нора ярьж байжээ.
Жааз гүнж ихэнх дуугаа өөрөө зохиосон байдаг. Дуундаа өөрөө уусах мэт тоглодог нь үүнтэй холбоотой ч юм бил үү. 2007 онд бүтээсэн “Not too late” цомгынхоо дуунуудыг л гэхэд дараалсан их аялал тоглолтынхоо дундуур бичсэн гэдэг. Бүр “Blue Note Records”-ийхон хүртэл ганцаархнаа бүтэн цомог бэлэн болгосон гэдгийг нь сонсоод мэл гайхаж, цэл хөхөрсөн гэдэг. Мэдээж менежерүүд нь бэлэн цомгийг шууд л хэвлэн, худалдаанд гаргасан юм. Норагийн “Not too late” нь Аврил Лавиний “The best damn thing”, Линкин Паркийн “Minutes to midnight”-тай зэрэгцэн 2007 оны шилдэг цомгоор шалгарчээ. Харин одоогоор түүний гаргасан сүүлчийн цомог “The Fall” нь өмнөх бүтээлүүдээсээ өвөрмөц болж чадсан юм. Тэрбээр жаазыг рок, рүүт, экспериментал урсгалтай сүлж, бөмбөрийн цохилт нэлээд оруулж, шинэ аялгуу төрүүлжээ. Уран бүтээлдээ шинэ өнгө нэмэхийн зэрэгцээ тэрбээр өөрийгөө ч өөрчилсөн. Түүнийг жаахан охин шиг харагдуулдаг байсан урт үсээ богино хэлбэрээр сольж, энд тэнд байнга л даашинзтай үзэгдэх болжээ. Үсний засалт, хувцсаа сольсон шигээ долоон жил үерхсэн найз залуу Ли Александраа орхисон юм. “Ли бол миний хувьд бүх ертөнц гэсэн үг. Тэр манай хамтлагийн басс гитарчин болохоор цаг үргэлж хамт байдаг. Мөн миний мэдэх хамгийн сайн хүн, сайхан залуу” гэж Нора түүнийг тодорхойлж байлаа. Түүний өөрчлөлтийн талаар асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Салалт, 30 нас, шинэ хамтлаг, богино үс, бас нэг нохой. Нора Жонсийн шилжилтийн үе” хэмээн товч бөгөөд тодорхой гэгч нь хариулсан байдаг.
Одоогоор жааз гүнж ганцаараа байгаа бөгөөд хувийн амьдралаас илүүтэй уран бүтээлдээ их цаг гаргаж байгаа.
Нора Жонс авьяаслаг дуучнаас гадна сайн жүжигчин. Гэхдээ ихэнх оддын адил арилжааны бүтээлд бус арт хаус киноны гол дүрд тоглосон билээ. Хонг Конгийн найруулагч Вонг Кар Вайн “My blueberry nights” буюу “Миний нэрсний үдшүүд” хэмээх кинонд өөрийгөө хайж буй зөөгч бүсгүй Элизабетийн дүрийг бүтээсэн байдаг.
Нора Жонс “Миний нэрсний үдшүүд” киноны дуу “The Story”-г бичиж, дуулсан юм. “Нью-Йоркт болсон шєнийн зураг авалтын дараа єглєєний 6.00 цагт гэртээ ирээд энэ дууг зохиосон юм. Ядарсандаа унах гэж байсан ч зvvн зvг рvv харсан цонхтой тєгєлдєр хуурынхаа єрєєнд ортол яг vvр цайж байсан. Мандах нарыг харж байх үед тэр дуу шууд л толгойд орж ирсэн” хэмээн Нора ярьжээ. Дахин кинонд тоглох эсэхийг нь асуусан сэтгүүлчид тэрбээр “Жуд Лоу шиг эр хvнд vнсvvлэхээр бол татгалзахгvй шүү” гэж хариулжээ. Харин хамтран тоглогч, дотны найз Жуд Лоу нь түүний тухай “Тэр хаана, юу хийхээ мэддэг. Мөн их хөгжилтэй, хүүхэд шиг зантай. Би минут бүрийг түүнтэй өнгөрүүлэхэд бэлэн байдаг” гэсэн юм. Тэрбээр кинонд байнга л нэрстэй бялуу иддэг. Ялангуяа сэтгэлээр унасан үедээ хэдэн зүмийг ч хамаагүй хурдан хурдан гээч нь халбагадан иддэг. Тэгвэл Нора амьдрал дээр ч сэтгэлээр унасан үедээ хоолонд донтдог аж. Гэхдээ нэрстэй бялуу биш бяслагтай гоймон, тахианы мах түүнийг тайтгаруулдаг гэнэ. Нора нийт есөн удаа Грэмми шагналыг хүртэж, гаргасан бүх цомог нь Биллбордийн алтан цомгоор шалгарч, дэлхий даяар 40 орчим сая хувь борлогдсон. Гэхдээ тэр хар тамхи, согтууруулах ундаа хэрэглэж, элдэв дуулиан, шуугианд орооцолдоггүй. “Нэр алдарт живж болохгүйг аав маань үргэлж сануулдаг байсан. Алдартай хvн хэрхэн биеэ авч явдгыг, бусадтай хэрхэн харилцах ёстойг одоо мэддэг болсон. Олны ємнє удаан байвал єєрийгєє хянахын аргагvй болтлоо цухалдах vе мэдээж гардаг л даа. Гэхдээ бусдад буруугаа тохож болохгvй. Єєрийгєє ялахгvй бол амьдрал утгагvй шүү дээ” хэмээн жааз гүнж өгүүлжээ. Нохойгоо салхилуулж, найзуудтайгаа нийлж хоол хийн, хөгжим зохион энгийнээс энгийн амьдардаг жааз гүнж аль хэдийн 30 хүрсэн ч түүний титмийг авах дуучин хараахан гарч ирээгүй л байна.

Тоглоомд донтогчдын нуугдмал чадвар

Тэр бол олон хүүхдийн хамгийн дотны найз. Зөвхөн хүүхдүүд гэлтгүй томчуудыг ч заримдаа өөртөө татах нь бий. Түүнтэй нөхөрлөж, дотносох тусам бусад хүмүүсээс улам хөндийрөн, гадаад орчныг ч мэдрэхээ больдог гэх. Ялангуяа өсвөр насныхан үнэнч нөхөртэйгөө хонон өнжин хамт байж, эрүүл мэндээ ч золионд гаргадаг. Муу найзтай учирсан тэдний хувьд эцэг эхийнхээ халаасыг “тонших”, багш нараа ч үл тоон хичээлээ таслана гэдэг юу ч биш. Тэрхүү найз бол компьютер тоглоом гэдгийг уншигч та таасан биз ээ. Анхны компьютер тоглоом “ОХО”-г 1952 онд америкийн иргэн Александр Дуглас зохион бүтээсэн аж. Эхэн үеийн тоглоомууд зураг, дүрс эвлүүлэх, хооронд нь холбох гээд жинхэнэ л “хүүхдийн” гэх тодотголтой байв. Хүүхэд залуусын хамгийн дуртай дайн байлдаантай тоглломыг 1970-аад оноос үйлдвэрлэх болсон юм. Харин монгол залуус 1990-ээд оны дундаас “сега”-аар дамжуулж, компьютер тоглоомтой танилцсан билээ. Арав гаруйхан жилийн дотор компьютер тоглоом буюу РС манайд өргөн тархаж, хүүхэд залуусыг соронз мэт татсаныг хэн бүхэн андахгүй. Зарим нь үүнээс болж сэтгэцийн өвчтэй болж, эрүүл мэнд, зан төлөв, хичээлээ орхисны гайгаар тэднийг тун бүрхэг ирээдүй хүлээж буй.
Тоглоомд нэгэнт донтсон, түүнгүйгээр байж чадахгүй болтлоо автсан хүүхдүүдийг үнэнч нөхрөөс нь салгаж, эмчилгээнд хамруулах арга бий. Гэсэн ч тэр хүүхдүүд тоглоомоо орхисон ч хоцрогдсон хичээл, үе тэнгийнхнээ гүйцэнэ гэдэг хэцүү. Тэгвэл гадны өндөр хөгжилтэй улсууд тоглоомчдынхоо хүчийг зөв тийш залах гарц олжээ. Компьютер тоглоомчдын нэг давуу тал нь тэд техник технологийг хэнээс ч дутахгүй сайн эзэмшсэн байдаг. Үзүүлэлт, хурд, хүч сайтай компьютер, дагалдах хэрэгслүүд шинээр хаана гарсныг ч андахгүй. Мөн дайн тулантай тоглоом тоглохдоо ёстой л “13” мэхээ ашиглах шиг болно. Тэдний уг чадваруудыг ашиглан шинжлэх ухааны ярвигтай асуудлыг шийдэх бололцоотой гэнэ. Америкийн Вашингтоны их сургуулийн эрдэмтэд протейний гинжин хэлхээг байгуулах ярвигтай асуудалтай тулгарчээ. Тэд үүнийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулж, шинжлэх ухааны ямар ч мэдлэггүй тоглоомчдоор тоглуулахад протейний бүтцийг төвөггүй байгуулж чаджээ. Мөн Стэнфордын их сургуулийн эрдэмтэд амино хүчлийг төрөл бүрээр нь ангилж, ялгах, гинжин хэлхээг бүтээх зорилготой “Foldit” хэмээх тоглоомыг бүтээжээ. “Foldit”-г архаг тоглоомчдоор туршуулахад үр дүн нь онц гарч. Иймээс ч шинжлэх ухааны салбарын зарим асуудлыг компьютер тоглоомд дурлагчдын тусламжтай шийдэх шинэ гарц нээгдэж байгаа юм. “Тоглоом, тэр дундаа компьютер тоглоом гэдэг тийм ч сайхан сонсогддоггүй. Өөрийгөө хянах чадваргүй өсвөр насныхан л үүнд донтдог гэдэг. Харин одоо тэднийг өөр өнцгөөс харж, чухал ажилд оролцуулдаг боллоо” хэмээн Вашингтоны их сургуулийн профессор Сэт Күүпэр хэлжээ. Шинжлэх ухааныг зугаатай хэлбэрт оруулсан эл арга тоглоомчдын нэр хүндийг ч өсгөсөн юм.
Шинжлэх ухаан төдийгүй сэтгэлзүйн салбарт ч компьютер тоглоомыг ашиглаж эхэлжээ. Хий юм харах, шалтгаангүйгээр ямар нэг зүйлээс айдаг өвчтэй хүмүүст зориулж Израйлийн Тель-Авивийн их сургуулийнхан компьютер тоглоом бүтээсэн аж. Тэд өвчтөнүүдийн айдаг зүйлсийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулсан байна. Харин өвчтөн тэдгээрийг устгах замаар сэтгэхүйн дайсантайгаа кибер ертөнцөд тэмцэх аж. Мөн АНУ-д хэлд ордоггүй, ярианы бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд зориулан тоглоом бүтээж, туршаад эхэлсэн гэнэ. Ийм өвчтэй хүүхдүүдийн тархи нь дуу авиаг хангалттай түвшинд боловсруулж чаддаггүй. Харин тэдэнд тусгайлан зориулж бүтээсэн тоглоом тархины хөгжлийг түргэсгэх, тэр дундаа дуу авиатай холбогдсон хэсгийн үйл ажилагааг эрчимжүүлэхэд туслах аж.
Компьютер тоглоомноос болж хүүхдүүд хичээлээ орхих нь элбэг. Харин АНУ-гийн сургуулиуд тоглоомийг хүүхдүүдийн сургуульдаа ирэх нэг шалтгаан болгожээ. Тус улсын зарим бага, дунд сургууль хичээлийг компьютер тоглоомын хэлбэрт оруулсан байна. Энэхүү аргын тусламжтай хүүхдүүдийн хичээлдээ хандах хандлага, идэвх ч нэмэгдэхийн зэрэгцээ үр дүн нь ч жирийн үеийнхээс дутахгүй байсан байна. Мөн хүүхдүүдийн бие даан ажиллах чадвар, логик сэтгэлгээний түвшинг нэмэгдүүлжээ. Тэр тусмаа гадаад хэлний хичээлүүдэд тоглоом-хичээлийн арга хамгийн сайн нөлөөлж байв гэнэ.
Компьютер тоглоомчин, донтогч гэдэг үг муу зуршлын нэг илэрхийлэл болдог. Тэгвэл муу зуршил нь муу зуршлаа халахад ашиглагдах гэнэ. АНУ-гийн Вермонт мужийн “Champlain” коллежийн судлаачид тамхинаас гаргах тоглоом зохион бүтээсэн аж. Тамхилмаар санагдсан үедээ уг тоглоомоор тоглох бөгөөд аажимдаа хорт зуршлаасаа татгалздаг болохоор бүтээсэн гэнэ. Энэхүү тоглоом нь одоо туршилтын шатандаа явж байгаа бөгөөд олон нийтэд дэлгэх хараахан болоогүй.
Хүүхдүүдийн идэвхгүй байдал, таргалалт, хараа муудах, цаг, мөнгө дэмий үрэх гээд олон зүйлд компьютер тоглоомыг чичилдэг. Угаас тэдгээрийн буруутан нь кибер тоглоом мөн л юм чинь тэгэхээс өөр аргагүй. Компьютер тоглоомд толгойгоо мэдүүлсэн нэгнээ ч далдуур муулж, хол явцгаадаг. Үүний оронд тэдний хүчийг эрдэм шинжилгээ, анагаах ухааны салбарт ашиглах хэрэгтэйг дээрх жишээнүүд харуулж байна. Дэлхий нийт ч үүнийг хүлээн зөвшөөрч, “CGS” буюу компьютер тоглоомын шинжлэх ухаан саяхнаас хөгжиж эхэллээ. Бүр Калифорнийн их сургууль энэ чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг юм билээ. Харин манай орны хувьд, дунд сургуулийн ойролцоо, байрны бараг орц, хонгил бүрд PC тоглоомын газрууд ажиллаж, хүүхдүүдийн осолтой хообийгоор олз ашиг хийдэг. Тэгвэл Монгол ч дэлхийтэй хөл нийлүүлэн алхаж, компьютер тоглоомын шинжлэх ухааныг хөгжүүлж яагаад болохгүй гэж. Магадгүй яг одоо PC тоглоомын газрын бүгчим өрөөнд тоглоод сууж буй бяцхан хүү ирээдүйн Эйнштэйн байж болох ч юм билүү.

Каллиграфч Д.Ганбаатар

-Каллиграф нь бичиг үсэг, урлаг хоёрын нэгдэл мөн үү?
-Ихэнх хүн бичиг үсэг, урлагийг тусдаа зүйл гэж үздэг. Харин миний бодлоор, бичиг үсэг бол урлагтай салшгүй холбоотой. Нэг үсгийг яаж дүрсэлж, илэрхийлнэ гэдэг урлаг шүү дээ. Мөн бичиг үсэг ард түмний оюун санааг нэгдүүлэгч болдог. Хятадад л гэхэд тэр олон үндэстнүүд өөр өөр хэл, аялгаар ярьдаг ч ханз үсгээрээ л нэгддэг. Гэтэл манай оронд үндэсний бичгийн орыг кирилл үсэг эзэлчихсэн. Уг нь монгол туургатныг нэгтгэх гол зүйл бол бичиг үсэг.
-Таны бүтээлүүдээс харж байхад бичсэн үгээ дүрсэлсэн зүйл төдийлэн ажиглагдахгүй юм. Тухайлбал “морь” гэдэг үгийг морины дүрсээр үзүүлэх, “далай”-г давалгаалж буй хэлбэрээр бичих зэрэг нь уран бичлэгийн нэг онцлог, тийм үү?
-Энэ тал дээр хүмүүс жаахан төөрөлдөөд байдаг юм. Уран бичлэг гэхээр ямар нэгэн дүрс хайж эхэлдэг. Гэтэл нэг үгийг илэрхийлж буй утгаар нь дүрслэх ёстой гэсэн дүрэм байхгүй шүү дээ. Уран бичлэг бол нэг төрлийн эрдэм. Тухайн зураач бийр бэхээ яаж эзэмшсэн, ямар зураасыг хаана тавьж, орон зайг хэрхэн ашигласан байна вэ гээд чадварыг харуулдаг. Харин цэцэг, эрвээхэй, морины дүрс бол уран бичлэгт чухал биш.
- “Яруу найраг, уран бичмэл хоёр салшгүй нэгдмэл урлаг” гэж яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо гуай хэлсэн байдаг. Та үүнтэй санал нийлдэг үү?
-Дээр үед яруу найрагч хүн өөрөө монгол бичгээр бүтээлээ бичиж, уран дүрсэлдэг байсан. Харин өнөө үед тэр байдал алга болж. Бид Монголын үндэсний музейтэй хамтран өнгөрсөн гуравдугаар сард дэлхийн яруу найргийн өдөрт зориулж, уран бичлэг, яруу найргийн үзэсгэлэн зохион байгуулсан юм. Манай яруу найрагчид ч идэвхтэй оролцсон. Бүтээлүүдээ монгол бичгээрээ хэвлээд гадны оронд очиход ч нүүр бардам байна шүү дээ.
-Та шүлэг зохиодог уу?
-Үгүй ээ. Гэхдээ яруу найраг унших дуртай.
-Уран бүтээлч байхаас гадна монгол бичгээ дэлгэрүүлэхийн тулд та өөр юу хийж байна вэ?
-Би 2004 оноос Чой.Лувсанжав багшийн нэрэмжит Хэл Иргэншлийн дээд сургуульд багшилж байна. Мөн 2006 онд хэсэг нөхөдтэйгээ нийлж, “Бичиг соёлын боловсролын төв”-ийг байгуулсан юм. 1990-ээд оноос манайд ардчилал хөгжиж, эрх чөлөөг дээдлэх болсон. Монголчууд бидний үндэсний өв соёл, бичгээ дээдлэдэг үзэл ч сэргэсэн. Гэхдээ нийтээр сурах, судлах ажил төдий л үр дүнд хүрэхгүй байна. Тиймээс энэхүү ажлыг өрнүүлэх, өв соёлоо хөгжүүлэхэд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахыг зорьсон юм.
-Тэр зорилгоо биелүүлсэн үү?
-Зорилго маань биелж л яваа. Жил бүр манай төвийн зохион байгуулдаг “Бичиг соёл” үзэсгэлэнд оролцож буй уран бүтээлчдийн тоогоос энэ нь харагдах биз. 2009 онд 25 хүн оролцсон бол 2010 оны үзэсгэлэнд 70 орчим уран бүтээлчийн бүтээл тавигдсан. Мөн энэхүү үзэсгэлэнгийхээ үеэр “Бийрийн эрдэм” уран бичлэгийн уралдаан зохиодог.
-Монгол хэлний багш маань “Монголын нууц товчоо”-г хуулан бичих даалгавар өгсөн юм. Бид нарт монгол бичиг сургах гэж тэр л дээ. Гэхдээ хичээлийн жил дуусахад бүгдээрээ нууц товчоог хуулан бичсэн ч монгол бичиг сурсан хүн бараг байгаагүй.
-Монгол бичиг зааж буй тогтолцоо нь буруу байх шиг. Хүүхдүүдэд эхлээд хэл зүй, дүрмийг нь заагаад өгвөл амархан сурдаг юм. Зөв заах юм бол энэ бичгийг долоо хоногийн дотор л сурна.
-Долоохон хоногийн дотор сурж чадах болов уу?
-Тийм ээ, чадна. Би өөрийнхөө туршлагаас ярья л даа. Би 11 настай байхдаа аавтайгаа Москва явсан юм. “Нарлаг Монгол” галт тэргэнд өнгөрүүлсэн долоо хоногийн хугацаанд аав надад монгол бичиг заасан юм. Москвад очихдоо монгол бичгээр чөлөөтэй уншдаг болчихсон байсан. Аав маань шашны дээд сургууль төгссөн, лам хүн байсан юм. Сүүлд Чой.Лувсанжав багшаар монгол бичиг заалгаж, намайг ч түүн рүү хөтөлж аваачсан.
Ердөө долоо хоногийн хугацаанд сурна гэдэг миний зохиосон арга биш, багшийн маань дэг сургууль юм.
-Танай сургуулийн ихэнх төгсөгч монгол бичгээ сайн мэддэг юм билээ.
-Намайг оюутан байхад “Хэл иргэншлийн дээд сургууль”-д эхний улирал зөвхөн монгол бичиг заадаг байлаа. Хоёр дахь улирлаас оюутнууд лекцээ монгол бичгээр төвөггүй бичиж сурдаг. Манай сургууль энэ жил уран бичлэгийн үзэсгэлэнгийн танхимтай болсон юм. Чой.Лувсанжавын нэрэмжит уран бичлэгийн уралдааны ялагчдын бүтээлүүд, зураачдын уран бичлэгийг ч тавьсан байгаа.
-Манай каллиграфчдыг гадаадад хэр үнэлдэг юм бол?
-Каллиграф бол 5000 жилийн түүхтэй урлаг. Ази, Европ, Араб гээд дэлхийн бүх л хэсэгт хөгжсөн байдаг. Өнгөрсөн жил БНСУ-д “The III Delphic Games” буюу дэлхийн урлагийн олимп болсон. Тэндээс миний “Уул” бүтээл алтан медаль, мөн “Laurel” шагналыг хүртсэн юм. Тэнд байсан ихэнх хүн европ зүгийн уран бичмэлийг ерөнхийдөө мэддэг юм билээ. Харин манай монгол бичиг тэдний хувьд шинэ зүйл байсан. Их сонирхож байна билээ.
-Таны “Уул” хэмээх бүтээл урлагийн олимпоос алтан медаль хүртсэн юм байна. Манай ард түмэн ч уулыг их шүтэж, дээдэлдэг. Таны хувьд уул гэж юу вэ?
-Зөвхөн миний гэлтгүй, монголчуудын хувьд уул бол хүндэтгэл. Хамгийн том шүтээн. Бидний өвөг дээдэс ч уулсаа “хайрхан” хэмээн нэрлэж, ойролцоо байхдаа нэрийг нт ч хэлэхээс цээрлэдэг байсан шүү дээ.
-Каллиграф зураачид онгод ирдэг болов уу?
- Онгод гэхээр хаа нэгтээгээс гарч ирэх нэг хүч тэр хүнийг хөдөлгөж байж юм хийлгэх болдог. Харин би онгодоос илүү өөртөө итгэдэг. Би өөрийнхөө сурч мэдсэн зүйл, чадвараараа л үүнийг хийж байна. Гэтэл ямар нэг онгод ирээд хийлгэж байгаа гэдэгт итгэдэггүй. Тэгээд ч өөрөө хийж чадахгүй хичнээн олон онгод ирээд яах юм бэ.
-Бусад төрлийн зураач нар өөрийн үзэл бодол, дотоод ертөнцөө зургаараа илэрхийлдэг. Харин та нарын хувьд тийм боломж хомс юм шиг?
- Бийрээр бичихэд ч тухайн хүний сэтгэлгээ, дотоод ертөнц нөлөөлдөг юм. Дотор байгаа зүйл л гадна гарч ирнэ шүү дээ. Миний хувьд, бийр, бэх, цаас гээд бүх хэрэгслээ бэлдээд, яг төвлөрч суудаг. Гадаад ертөнцийн чимээ шуугианаас холдож, зурах гэж буй зүйлдээ л хамаг анхаарлаа тогтоодог. Бусад каллиграфчид ч тийм л байдаг. Бийрээр бичээд ирэхээр сэтгэл санаа ч тогтворжиж, аяндаа тайвшраад ирдэг. Нэг төрлийн бясалгал юм даа. Орчин үеийн энэ нийгэмд техник технологи хурдацтай хөгжиж, хүмүүсийн анхаарлаа хандуулах зүйлс ч ихэсчээ. Гэвч тэр хирээр хүн хоорондын амьд харилцаа алдагдаж, улам л баригдмал болж байна. Хажуу өрөөнд байгаа хүнтэй очоод ярилгүй, мессенжерээр харьцахаа илүүд үздэг болсон байна шүү дээ. Өнөөгийн ихэнх хүний амьдрал ч ажил, гэр, машин, компьютер гэсэн хэлбэрт орж.Гэвч энэ чинь хүний амьдрал биш биз дээ. Дэлхий даяар л ийм болж байна л даа. Харин урлаг л энэ бүхнээс хүмүүсийг аварна. Зөвхөн каллиграф гэлтгүй уран зураг, дуу бүжиг, яруу найраг гээд бүх л төрлийн урлаг хүний оюун санааг тэлж, чөлөөтэй байж чадна.

“Хүний замаар орсон” ноход

Буруу үйл хийж, баларч доройтсон нэгнээ бид “нохойн замаар орсон” гэж ярьдаг. Гэтэл хүний сайн нөхөр болсон эл амьтныг бүтэлгүй этгээдтэй зүйрлэх хэрэг байгаа ч юмуу, үгүй ч юмуу. Нохой хүний үнэнч нөхөр гэж магтах хэрнээ үл бүтэх нэгнийг тэрэнтэй зүйрлэж л байдаг. Ингэхээр хүн өөрөө хоёр нүүртэй, хуурамч амьтан болж байгаа биз? “Нохойн замаар орох” гэдэгтэй адил “хүний замаар орох” гэсэн хэлц байж болмоор ч юм шиг.
Зураач А.Батбаярын “Тайлбарлалтгүй” хэмээх номдоо “хүний замаар орсон” нохдыг үзүүлжээ. Өмч хувьчлалаар өчнөөн яс цугуулан баяжигч, эрхи эргүүлж, маани уншсан үзмэрч, хүзүүнээсээ оосорлуулж, хошуувч зүүсэн чөлөөт хэвлэлийн төлөөлөгч, албан тушаалын бялуу хуваах эрх мэдэлтэн. Тэр ч байтугай “Баасан ахын төрсөн өдөр”-ийгхүлээгч, төмөр гинж, гархи болсон рокер, сээтэн хаях хүүхэмсэг амьтан нарын 160 гаруй “хүншсэн” нохой уг номын хуудаснаа заларч. Монгол нохойн сайн шинж нь дөрвөн нүдтэй, улаан халтар зүстэй, зүрх цагаан, банхар хошуутай, сахлаг том биетэй хэмээх тодорхойлолт бий. Тэгвэл өнөө цагт эдгээр шинжийг гүйцээх нохой олонгүй. Харин харь газрын, өөр өөр үүлдрийн цустай эрлийз нохой олширсон. Үүнтэй адил, хүмүүс ч бас зан төлөв, ааш араншингийн хувьд эрлийзжсэн болохыг уг ном бэлхэнээ харуулах болов уу. “Ганцхан зүйлийн дүрсээр дамжуулан түмэн уран санааг гаргасан энэ зураач хэлбэрийн талд ч, шог зургийн гүйцэтгэлийн хувьд ч Монголын шог зурагт анхдагч бөгөөд шинэлэг” хэмээн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач Ц.Байды номын өмнөтгөлд бичжээ. Түүний хэлснээр А.Батбаярын бүтээлүүд шог зургын төрөлд анхдагч төдийгүй, далд дүрслэл, гүн гүнзгий утга агуулгаараа онцгой.

"Чулуужсан газар шороо" урлаач

Алганд багтам жижигхэн баримал урд минь байна. Урдаас нь харах юм бол нуруугаа үүрсэн тарган ноён, харин эргүүлээд үзвэл хатан нь байх. Хоёр хүн олон жил амьдрахаар ижилдэн дасаж, яг л нэг хүн мэт бие биедээ дасдаг гэх санааг шингээсэн уг бүтээлийн “ээж” нь Г.Тунгалаг юм. Тэрбээр арга билэг, нүүдэлчин уламжлал, монгол ахуйг дүрсэлсэн керамик бүтээлүүдээ урлаад 30-аад жил болж буй.

-Барималуудаа “Чулуужсан газар шороо минь” хэмээн нэрлэж байхыг тань сонссон юм. Яагаад тэгж нэрлэдэг юм бэ?
-Хүн хөрс шороо хоёр салшгүй холбоотой гэж би боддог юм. Төрөөд газар шороон дээрээ амьдарна. Эргээд газар шороондоо шингэнэ. Керамикаар урлахдаа эхлээд шороог халуун зууханд шатаадаг. Хөрж, царцсаных нь дараа түүгээр бүтээл хийдэг. Тиймээс үүнийг хөрс шороо чулуужсаны нэг хэлбэр гэж би боддог юм. Төрөл бүрийн баримал, дурсгалын зүйлс зэргийг хийхийн зэрэгцээ эх орныхоо газар шорооны нэг хэсгийг хадгалж, юм хийж байгаа учраас билэгшээн, нандигнадаг хэрэг л дээ.
-Тэгвэл та их сүсэгтэй хүн байх нь ээ? Шашны зан үйлийг харуулсан, түүнд хэрэглэдэг эд зүйлстэй төстэй баримлууд ч олон байна?
-Байнга гандан орж, ном уншуулаад явдаггүй ч дотроо сүсэглэж л байдаг. Хаалттай нийгмийн үед шашныг их сонирхдог байсан. Гэвч сүүлийн үед хүн бүр тийш хошуурах болж, шашин ч бизнесийн шинжийг олж байх шиг. Магадгүй ийм учраас сүжиг маань бага багаар буурсан байх. Харин эх орон, газар шороогоо ямар ч шашнаас илүү дээдэлдэг. Бүтээлээ хийх шороо авахдаа ч тухайн газар нь өөрөө очиж, өргөл барьц өргөдөг юм.
-Хаанаас шороогоо авдаг вэ?
- Шаталт, агшилт суналт гээд л газар газрын шороо олон янз. Би голдуу Өмнөговийн Цогт-Овоо сумаас шороогоо авдаг. Сүүлийн үед Төв аймгийн Баянчандмань сумаас материалаа нийлүүлж байна. Харин хотоос сайн шороо төдийлэн олдохгүй дээ. Гандангийн хашаа, Толгойт хавиас гайгүй шороо олддог ч чулуу, хог ихтэй. Тиймээс хөдөөнөөс нэг удаад их хэмжээгээр авчирдаг юм.
-Шороотой ажиллаж, 1000 гаруй хэмд шатааж байж бүтээл хийдэг гэхээр керамик урлал эмэгтэй хүний хувьд хэцүү юм шиг ээ?
-Би анх 1980 онд Урчуудын эвлэлийн гар урлалын хороонд ажиллаж эхэлснээр керамиктай холбогдсон юм. 1990-ээд оноос ихэнх хүмүүсийн адилаар биеэ даан, хувиараа ажиллах болсон доо. Боловсруулалтын явц хүнд болохоор эхэндээ хэцүү санагддаг л байсан. Хүн ер нь дуртай зүйлдээ бүх сэтгэлээ зориулж, хамаг анхаарлаа төвлөрүүлж хийдэг шүү дээ. Тэрний адил би ч ажилдаа дуртай болохоор бага зэргийн саад бэрхшээлийг тоодоггүй. Миний хувьд, керамик урлал ажлаас илүүтэй амьдрал минь болчихсон. Гэртээ хүртэл барималаа нухаад л сууна шүү дээ. Гэхдээ нөхөр маань ч мөн уран барималч болохоор миний ажлыг сайн ойлгодог.
-Хоёр барималчийн гэр ямар байдаг бол?
-Тэр чигээрээ баримал. Гэртээ зориулж хийсэн баримлууд олон байдаг юм. Мөн жирийн үед хийсэн баримал, дурсгалын зүйлсээ ч их тавьдаг. Нөхөр Ж.Цолмонхүү маань ч шинэ санаа нэмэрлэх, арга техникийн талаас баримал хийхэд их тусалдаг.
-Хүүхдүүд тань та хоёрын мэргэжлийг өвлөсөн үү?
-Бид гурван охинтой. Том охин маань урлаг судлаач мэргэжилтэйг эс тооцвол тэд тэс өөр салбарын хүмүүс.
-Уран бүтээлчдэд онгод гэж их ярьдаг. Таны хувьд ямар байдаг вэ?
-Нэг их том ажлууд хийдэггүй болохоор онгод ирдэг гэж томроод яах вэ. Харин шинээр нэг баримал, сувенир хийхдээ нухаад л суудаг. Гэхдээ “энийг заавал хийх ёстой” гэсэн үүднээс биш цаанаасаа л хийгээд баймаар мэдрэмж төрдөг юм. Дуртай, сонирхолтой болохоор тэр болов уу. Мөн үүн дээр ийм юм нэмбэл илүү гоё болох байх, тийм зураг зурвал үзэмжтэй харагдах байх зэрэг санаа төрдөг.
-Бүтээлүүдийг тань харахад монгол ахуй, нүүдэлчний соёлыг дүрсэлсэн баримлууд олон байна. Эдгээрийг хийхэд түүхийн мэдлэг ч хэрэгтэй болно биз?
-Тэгэлгүй яахав. Худалдан авагчдын олонх нь гаднынхан байдаг. Мөн Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим зэрэг газрууд гадаад руу үзэсгэлэнд оролцуулахаар байнга явуулдаг тул эх орныхоо онцлог, ёс заншлыг харуулсан зүйлс олон бий. Мэдээж энэ бүгдийг хийхэд түүхийн мэдлэг, хөгшчүүлийн ярьдаг хууч яриа, домог, ёс заншил ч хэрэгтэй болдог. Тэр бүрийд номноос уншсан зүйлс маань их хэрэг болдог. Оюутан байхдаа ном их уншдаг байсан. Сүүлийн үед зав зай хомс болж.
-Хааяа “сахилгагүйтэж” модерн баримал хийх үе байдаг уу?
-Бараг байхгүй дээ. Гэхдээ цөөн хэдэн бүтээл бий л дээ. Орчин үеийн шинжтэй баримлуудаа гадаадын үзэсгэлэнд голдуу авч явдаг юм. Тэнд илүү худалдаж авдаг юм.
-Та баримлаа голдуу хар бараан өнгөөр хийх юм. Тод, гэгээтэй өнгө нэмэхгүй юмуу?
-Хүмүүс тод, гэгээтэй өнгөөр бүрэхийг зөвлөдөг ч би энэ бараан өнгөнүүддээ л дуртай. Тэгээд ч миний баримлуудын онцлог нь энэ болчихлоо шүү дээ.
-Та бэлэг дурсгалын зүйлс, баримлаас гадна өөр ямар төрлөөр урладаг вэ?
-Хүзүүний зүүлт, гар утасны оосор их эрэлттэй байдаг юм. Ялангуяа охидууд хүзүүний зүүлт их авдаг. Захиалж хийлгэх нь ч бий. Сүүлийн үед охид бүсгүйчүүд үнэт эдлэлээс илүүтэй гар урлалын гоёл чимэглэл сонирхох болсон нь анзаарагддаг шүү. Мөн Монголчууд маань ч керамик урлалын бүтээлүүд сонирхох, худалдан авах нь ихэссэн. Бүр дахин дахин ирж авдаг хүн ч бий. Нэг хүн “Танаас авсан энэ зүүлтээ зүүгээд явахаар сэтгэл хүртэл сайхан болчих шиг болдог юм. Чухал ажил амжуулахаар гарахад ч зүүлтээ зүүгээд явахаар бүтээд байх шиг” гэж хэлж байсан нь их сайхан санагдсан.
Түмэн өнгөний тулаан
Зурагт аслаа. Улаан, цэнхэр, ногоон, хүрэн өнгийн зангиатай эрхмүүд, том, шар бөмбөг барьж буй эрээн даашинзтай охин, ягаан хослол өмссөн сэтгүүлч бүсгүй. Хөх тэнгэр, саарал утаа, цагаан цас. Он цагийн уртад элж, ямар өнгөтэй нь ч мэдэгдэхээ больсон хуучны байшингууд. Тэдгээртэй зэрэгцэн шил толь болсон хээнцэр барилгууд орших. Удирдлагын өөр нэг товчлуур дээр дарвал дэлхийн нөгөө талд болж буй дайн байлдаан, өлсгөлөнг шууд дамжуулж байна. Галын догшин өнгө, айдас төрүүлэм улаан цус, нөмгөн нүцгэн гүйлдэх хүүхдүүд, арга тасарсан байдлыг илтгэх хоосон харцнууд. Тийм аймаар зүйлийг бушуухан солилоо. Дараагийн товчлуурыг товшвол, номин өнгийн далайн эрэг дээр улаан, шар, ногоон, хар, цагаан усны хувцастай хүмүүс хэвтэж, зүсэн зүйлийн коктейль шимэнгээ наранд биеэ шарж байх юм. Суваг эргүүлэх тоолон янз бүрийн дүрс солигдож, дэлхий тэр чигтээ зурагт дотор орчихсон мэт. Яг ингээд сууж байхдаа л хорвоог “алаг, эрээн” гэж нэрлэдгийн учрыг олох шиг. Харин одоо кинотеатрийн дэлгэцийн өмнө. Өнгө будгийн гайхалтай хослол. Дуу чимээний өндөр давтамж. “Хөөх, ямар гоё дүрслэл вэ, ийм өнгө байдаг бил үү” гэж дуу алдмаар. Ингээд л ядмагхан агуулгатай ихэнх киног техникийн боломжид дулдуйдсан өнгө дүрс, дуугаралт нь аваад явчихна. Үзэгчдийн олонх нь ч тэрүүнд хууртаад өнгөрдөг. Өнгөт хальс, кино гэдэг урлагийн түүхэн дэх их ололт, дэвшлийн нэг л дээ. Гэхдээ тэр олон өнгө нийлж, бүтээлийн гол санааг тодотгодож, дүрслэлийг баяжуулдаг болохоос биш хэлбэрт шүтсэн, агуулга дулимаг киноны өнгөлөгч, гялалзуулагч байх нь зөв гэж үү?

Хар цагааны түүх амилсан нь
Анхны өнгөт кино “Салхинд туугдагсад” 1939 онд дэлгэцнээ гарахад хар цагаан гэсэн хоёрхон өнгөөс уйдсан үзэгчид тийш хуйлрасан нь ойлгомжтой. Хүн бүр л өнгөт хальсыг шагшицгааж, хар цагаан кино түүх болон үлдэнэ гэж бодож байв. Харин өнөөдөр өнгөт гэдэг ойлголт нэгэнт хуучирч, байдаг л жирийн зүйл болсон. Хүмүүс өнгөтөөс өөр, илүүг хайж гурван хэмжээст кино, зурагтыг бүтээчихлээ. Гэсэн ч хар цагаан хальс эргэн сэргэж эхэллээ. Вуди Аллен, Майкл Ханнек, Антон Корбижн зэрэг сор болсон найруулагчид өнгө будгийг нийлүүлэхээс гадна хар цагаан кино ч хийсээр байна. Жишээлбэл, Тод Хэйнзийн “I am not there”, Филипп Гаррелийн “La Frontiere de l’aube” зэрэг кино Канны, Оскарын наадамд нэр дэвшиж байсан юм. Кино гэлтгүй фото урлагт ч түүх дахин сэргэж байгаа юм. Эд Дизи, Пол Полизи, Дэйв Бэкермэн, Филип Панков нарын гэрэл зурагчид хар цагаанд үнэнч хэвээр буй. Компьютерийн тусламжтай хүссэн өнгөө гарган авах бололцоотой байхад тэд яагаад хар цагаан хальсыг одоо ч хэрэглэсээр байна вэ? Хямдханд нь болсон уу? Үгүй дээ, хар цагаан кино хийх нь өнгөттэй яг адил өртөгтэй байдаг. Хальсны үнэ хямд туссан ч жүжигчид, арын албаныхны цалин, зураг авах зардал гээд дүндээ дүн гэнэ. Харин энэ асуултад Конрад Холл “16мм-ийн хар цагаан хальс бүх л ертөнцийн өнгийг илэрхийлж чаддаг юм. Үйл явдлыг тод томруун дүрслэхийн зэрэгцээ тэрэнд ямар нэгэн нууцлаг зүйлийг агуулдаг” хэмээн хариулжээ. Орчин үеийн ихэнх хүн өнгөт киног сонгодог. Өөрөөр хэлбэл, хар цагаан кино цөөн тооны үзэгчтэй. Гэхдээ XXI зуунд гарсан хар цагаан кинонууд ч box office-т бичигдэж, амжилт олсон нь цөөнгүй. Вуди Аллены “Celebrity”, Тони Кэйгийн “American History X”, Фрэнк Миллерийн“Sin City” зэрэг нь дээрх кинонуудын нэг хэсэг. Мөн хоёр талд зэрэг ажилладаг найруулагчид ч бий. Жон Бурман “The General”, Жойл Койн “The man who wasn’t there”, “Clerks” зэрэг киногоо өнгөт, хар цагаан хоёр янзаар хийсэн байдаг юм. Өнгөтийг үзэгчдийн олонх хэсэгт хандаж хийсэн бол хар цагааныг нь art house төрлийн киног эрхэмлэгчдэд зориулжээ.

Холливудын хар кино
Дэлхийн II дайны дараа Холливудэд гэмт хэрэг, дээрэмчдийн тухай сэдэвтэй бүтээлүүд давамгайлах болов. Гэхдээ тэдгээр нь гэмт этгээдийн үйлдлийг харуулснаар эхэлж, цагдаа нарын мөрдлөгөөр үргэлжилж, хэрэгтнийг илрүүлэн төгсдөг тогтсон жаягаас татгалзсан байлаа. Мөн гол дүрийн баатрыг байж болох хамгийн сайхан сэтгэлтэй, шударга, зөв хүнээр төлөөлүүлж, дайсныг байж болох бүх л муу муухайгаар илэрхийлдэг байсан нь ч дуусгавар болжээ. Үүний оронд, эерэг, сөрөг гэлтгүй баатруудын дотоод ертөнц, үзэл бодлыг харуулсан сэтгэлзүй, гүн ухааны аястай кино төрөн гарах болж. Жон Хьюстон, Билли Уайлдер, Николас Рэй, Ховард Хоукс нарын найруулагчид ийм төрлийн бүтээлүүдээрээ алдаршсан байдаг. Эл төрлийн киног film noir буюу хар кино хэмээн нэрлэдэг. Энэ нь хар цагаан киноны хөгжилд ч их хувь нэмэр оруулсан. 1970-аад оны үеэс Роман Полански, Кёртис Хэнсон нар film noir-ыг дахин сэргээсэн аж. Орчин үед энэ төрлийн сэтгэл зүйн шинжтэй кинонууд modern noir, neo noir хэмээх нэрээр хөгжиж байна.
“They shoot pictures, don’t they” сайт энэ онд нэртэй судлаач, шүүмжлэгч, үзэгчдийн үнэлгээгээр дэлхийн шилдэг 100 киноны жагсаалт гаргажээ. Тэрхүү 100 бүтээлийн 70 гаруй хувь нь 1980 оноос өмнөх, хар цагаан хальсан дээрх кинонууд байсан юм.